pisarzy, jak Champfleury463, Duranty464, z mistrzów Flaubert465, rozwijał się naturalizm, opierając się o zdobycze scjentyzmu. Deterministyczny i urbanistyczny mieszczański pesymizm naturalistów prowadził do pesymizmu dekadenckiego, tak klasycznie reprezentowanego przez twórczość Laforgue'a466, do na wpół naturalistycznego spirytualizmu i mistycyzmu Huysmansa467, do Bourgeta468, od których to pisarzy już prosta droga w pełnię symbolizmu. Lecz i tu niektórzy badacze wyróżniają dwie generacje symbolistów: Verlaine469 i Mallarmé470 są rówieśnikami Zoli471 (1844) – właściwą generację symbolistów stanowić będą dopiero Moréas472 (1856), Samain473 (1858), Remy de Gourmont474 (1858), Kahn475 (1859), Stuart Merrill476(1863), Henry de Régnier477 (1864) etc.
Poza Francją nigdzie te zjawiska literackie nie przebiegały w podobny sposób. W Anglii jeden jedyny George Moore478 odrabiał za Francuzami ich nowości artystyczne, natomiast estetyczny dekadentyzm Oskara Wilde'a miał rodzimych poprzedników w Ruskinie i Paterze, poczynając od uprawianego przez Keatsa kultu piękna479. W Niemczech znajdujemy objawy bardzo bliskie temu polskiemu współżyciu naturalizmu i modernizmu. Ludzie urodzeni w tym samym dziesiątku lat tworzyli niemiecki naturalizm i modernizm: Arno Holz (1862), Johannes Schlaf (1863), Gerhart Hauptmann (1862), Arthur Schnitzler (1862), Richard Dehmel (1863), Hermann Bahr (1863), Stefan George (1868) etc. Berlińskie otoczenie Przybyszewskiego było poza Dehmelem całkowicie naturalistyczne. Najlepszym przykładem tego współżycia prądów i zapożyczonej ewolucji jest Hermann Bahr, zawodowy importer francuszczyzny, „ein glanzender Allesempfanger, Allesüberwinder480”, jak zwie go złośliwie Kummer481. Naturalista na użytek wewnętrzny, jako że na gruncie niemieckim i wiedeńskim to wystarczyło i było pewną rewolucyjnością, modernista na rynku zagranicznym, bo tam naturalizm był już „przezwyciężony” i niedostatecznie postępowy. W Die Überwindung des Naturalismus482 wyraźnie występuje ta dwoistość. Kiedy Bahr referuje francuskie przemiany literackie, wniosek jego brzmi: „Panowanie naturalizmu już minęło, rola jego została odegrana, czar przełamany483”. Kiedy przychodzi na grunt niemiecki, pisząc manifest pokolenia Die Alten und die Jungen484, walczyć musi z etapem jeszcze wcześniejszym, we Francji dawno przeminionym. „Starzy” reprezentują resztki przestarzałego idealizmu romantycznego:
„Trudno o coś straszliwiej nudnego nad ten mieszczański idealizm epigonów; zdaje się, że ostatnia resztka niemieckiego ducha wyparowała z retort romantycznej kuchni czarownic485”.
Na tych przeciwników wystarczą argumenty z naturalistycznego arsenału. Tak w Niemczech, jak w Polsce istniał zatem w obchodzącym nas okresie synchronizm naturalistyczno-modernistyczny.
Ten synchronizm przez to był możliwy, że o ile można mówić o czystym naturalizmie u pisarzy pokolenia pośredniego, z późniejszych u Niedźwieckiego i Zapolskiej, o tyle ci pisarze o postawie zasadniczo naturalistycznej, do których przyznawało się pokolenie Młodej Polski, jak Reymont, Sieroszewski, częściowo Żeromski, wcielali fazę przejściową od naturalizmu do czystej nastrojowości, mianowicie impresjonizm. Przejściową naturalnie w sensie logicznym, ponieważ jakichś ścisłych granic między tymi dwoma etapami nie da się wyznaczyć i znajdujemy je nieraz u jednego i tego samego pisarza.
Zasadą artystyczną naturalizmu było rzekome wyłączenie wszelkiej deformacji indywidualnej, jak najbardziej obiektywna ścisłość obserwacyjna, „zastąpienie natury rzeczywistej przez drugą pozorną naturę, która przynosi złudzenie, jakoby była naturą rzeczywistą486”. Dalej – nakaz absolutnej wierności wobec zmysłowego obrazu świata, przy czym w myśl materialistycznych tendencji, jakimi rządzi się naturalizm, tym prawdziwszy jest ów obraz rzeczywistości, im więcej niepoznawalnego zagarnie metodami determinizmu naukowego487. Ten brak deformacji jest jednakże przesadną i tylko w ogniu sporu formułowaną zasadą teoretyczną. Irzykowski zwraca doskonale uwagę, że
„to się tylko tak wydaje, jakoby rzeczywistość można było kopiować niewolniczo… Jeżeli zżymamy się na którego autora za to, że po prostu tylko kopiuje rzeczywistość, to właściwiej i trafniej powinniśmy powiedzieć, że kopiuje on pewne utarte już wzory ujmowania rzeczywistości488”,
że, słowem, nie stwarza własnego punktu obserwacyjnego.
Wierność rzeczywistości, o ile nie jest doktrynerskim narzucaniem normy własnej twórczości, oznacza postulat wierności własnym obserwacjom, postulat pewnego subiektywizmu. Zola subiektywizmu bynajmniej nie przekreślał, tylekroć cytowane słowa, że sztuka jest wycinkiem natury widzianym poprzez temperament artysty, świadczą o tym najdobitniej. Tyle tylko, że subiektywizmowi Zola nie pozwalał przekraczać zgodności z prawami naukowymi, jakie, nienaruszone, mają rządzić w eksperymentalnych laboratoriach pisarzy, na co przemieniał się w jego doktrynie warsztat pisarski489. Był to jednakże doktrynerski wtręt Zoli, była to tama, która nie powstrzymała naturalizmu przed dalszym rozwojem, wyglądającym następująco:
„Kto posiąść chce rzeczywistość z pierwszej ręki, ten, wychodząc z tego stanowiska, tego jedynie może się trzymać, co dostarczają mu zmysły. Wszystko inne pozostawić musi domyślności swego czytelnika. W ten sposób jednak przechodzi naturalizm w swoje przeciwieństwo: w impresjonizm490”.
Chociaż w praktyce twórczej wyglądało to inaczej, chociaż naturalizm był bojujący, napastliwy, demaskatorski, podstawę teoretyczną kierunku stanowiła przecież bierność wobec rzeczywistości i ta bierność zadecydowała o dalszym rozwoju prądu. Wobec zakazu budowania syntezy i wniosku (wybuchy Flauberta na „rage de conclure”) jedyną możliwością było pogłębianie obserwacji, coraz ściślejsza wierność wobec niej. Sprawiło to, że z prymatu obserwacji wyniknąć musiał prymat wrażenia, będącego zrazu dosadną, wyczerpującą i krótką obserwacją, z czego później, w miarę porzucania naukowych podstaw naturalizmu, rozwinie się dyletantyzm wrażenia, przekonanie, że tylko namiętne ściganie coraz to niezwyklejszych wrażeń powinno być zadaniem artysty.
To przejście do impresjonizmu będzie, jak zobaczymy, szeroko wyzyskiwane przez teoretyków modernizmu. Naturalizm zaś takich pisarzy jak Reymont, Sieroszewski, Żeromski, reprezentuje fazę rozwojową umożliwiającą pewną bliskość między nimi a modernizmem. U Reymonta dokonuje się rozbicie pierwotnej, o długim oddechu, formy powieści naturalistycznej na poszczególne obrazy, niezależnie opracowywane491
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте
<p>463</p>
Champfleury, właśc. Fleury-Husson, Jules François (1821–1889) – pisarz fr., pracował jako dziennikarz i krytyk sztuki, był zwolennikiem realizmu; przyjaźnił się Victorem Hugo i Gustave'em Flaubertem; autor m.in. powieści Chien-Caillou, fantaisies d'hiver, Pauvre Trompette, fantaisies de printemps i Feu Miette, fantaisies d'été (1847); Confessions de Sylvius (1849); Les Aventures de Mademoiselle Mariette (1853); Les Oies de Noël (1852); Les Souffrances du professeur Delteil (1853); Les Bourgeois de Molinchart (1855); La Succession Le Camus (1858); Le Violon de faïence (1862); La Comédie Académique – La Belle Paule (1867). [przypis edytorski]
<p>464</p>
Duranty, Louis Edmond (1833–1880) – powieściopisarz fr.; krytyk sztuki, zwolennik realizmu (również redaktor pisma „Réalisme” wyd. 1856–1857), następnie zaliczany do impresjonistów; był stałym bywalcem paryskiej Café Guerbois przy ulicy Batignolles i uczestnikiem dyskusji o sztuce, w których brali udział m.in. Édouard Manet, Émile Zola, Claude Monet, Auguste Renoir, Paul Cézanne, Camille Pissarro czy Edgar Degas, z którym Duranty się przyjaźnił; był autorem publikacji z zakresu historii i teorii sztuki, m.in. La Nouvelle Peinture („Nowe malarstwo” 1876) oraz szkiców umieszczających twórczość artystów takich jak Manet czy Adolphe Menzel w kontekście historii sztuki nowoczesnej; pisał również powieści: Le malheur d'Henriette Gérard (1860), La cause du beau Guillaume (1862), Les Combats de Françoise Du Quesnoy (1873), a także: Les six barons de Septfontaines , Les séductions du chevalier Navoni, Le Pays des arts oraz zbioru Théatre des marionnettes du Jardin des Tuileries (wyd. 1880, kompozycja 24 obrazków prozatorskich, w części z nich występują klasyczne postaci komedii dell'arte: Poliszynel, Pierrot i Arlekin; do najbardziej znanych należy nowela Le mariage de raison, czyli „Małżeństwo z rozsądku”); pisał recenzje prozy Champfleury'ego. [przypis edytorski]
<p>465</p>
Flaubert, Gustave (1821–1880) – pisarz fr., twórca prozy z nurtu realizmu, uważany też za jednego z pierwszych przedstawicieli naturalizmu, sformułował postulat bezosobowości, autor m.in. powieści: Pani Bovary (Madame Bovary, 1857), Salambo (Salammbô, 1862), Szkoła uczuć (L'Education sentimentale, 1869), Kuszenie św. Antoniego (La Tentation de Saint Antoine, 1874); sławę przyniosła mu Pani Bovary, powieść o prowincjuszce, która porzuca dziecko, zdradza i doprowadza do bankructwa męża, po czym popełnia samobójstwo; po publikacji Flaubertowi wytoczono proces, uznając jego książkę za deprawującą. [przypis edytorski]
<p>466</p>
Laforgue, Jules (1860–1887) – poeta fr., symbolista; urodzony w Urugwaju; po pierwszych publikacjach zyskał protekcją Paula Bourgeta, wydawcy czasopisma „La vie moderne”; w l. 1881–1886 przebywał w Berlinie, pełniąc nieformalnie funkcję doradcy kulturalnego cesarzowej Augusty (por. wyd. pośmiertnie 1922: Berlin, la cour et la ville); autor tomów poetyckich: Les Complaintes (1885), L'Imitation de Notre-Dame de la Lune (1886), Le Concile féerique (1886) oraz tomu prozy Les Moralités légendaires (1887); w 1886 r., powróciwszy do Francji, poślubił ang. poetkę Leah Lee, rok później oboje zmarli na gruźlicę. [przypis edytorski]
<p>467</p>
Huysmans, Joris-Karl, właśc. Huysmans, Charles-Marie-Georges (1848–1907) – pisarz fr. pochodzenia flamandzkiego, z rodziny malarzy; pracował jako urzędnik fr. Ministerstwa Spraw Wewnętrznych; debiutował prozą utrzymaną w konwencji naturalizmu (Marthe, histoire d'une fille, powieść 1876), najsłynniejszą jego powieść À rebours (Na wspak, wyd. 1884), funkcjonuje jako przykład literatury dekadenckiej (bohater powieści diuk des Esseintes funkcjonował jako przykład dekadenta i „sodomity”); kolejna powieść Là-Bas („Tam” a. „W dole”; wyd. 1891) odnosiła się z kolei do satanizmu ówczesnego; późniejsza twórczość (W drodze, oryg. En route, wyd. 1895; Katedra, oryg. La Cathédrale, wyd. 1898; Oblat, oryg. L'Oblat, wyd. 1903) związana jest z nawróceniem Huysmans'a na katolicyzm (pisarz w l. 1899–1901 przebywał w charakterze oblata, świeckiego mnicha w pełni podporządkowanego regule zakonnej, w opactwie benedyktynów w Ligugé, w diecezji Poitiers); jest też autorem publikacji z zakresu krytyki sztuki (L'Art moderne, 1883; Certains, 1889). [przypis edytorski]
<p>468</p>
Bourget, Paul (1852–1935) – pisarz fr., autor powieści psychologicznych, m.in. La Terre promise, członek Akademii Francuskiej (1894). [przypis edytorski]
<p>469</p>
Verlaine, Paul (1844–1896) – poeta fr.; typ poety-włóczęgi, alkoholika, zaliczany do tzw. poetów wyklętych, impresjonizmu i symbolizmu, jego liryki miały charakter ulotny i melancholijny, dawały prymat muzyczności nad retoryką, wykorzystywały synestezję (debiutanckie Poematy spod znaku Saturna, oryg. Poèmes saturniens; wyd. 1866); w l. 1871–1873 pozostawał w burzliwym związku z młodym poetą Arturem Rimbaud, dla którego porzucił żonę i syna, ostatecznie doszło do dramatycznego rozstania, Verlaine postrzelił Rimbauda, w wyniku czego trafił do więzienia, gdzie nawrócił się na katolicyzm (wyraz tej przemiany dał w tomie Romances sans paroles). [przypis edytorski]
<p>470</p>
Mallarmé, Stéphane (1842–1898) – poeta fr., krytyk literacki, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli symbolizmu, uważany za prekursora liryki współczesnej („poezji czystej”), ze względu na nowatorstwo swej twórczości; autor m.in. Herodiady (oryg. Hérodiade; wyd. 1896; poematu dialogowego), Popołudnia fauna (oryg. L'après-midi d'un faune; wyd. 1876, poematu, do którego muzykę skomponował Claude Debussy); tłumacz E.A. Poe'go. [przypis edytorski]
<p>471</p>
Zola, Émile (1840–1902) – pisarz fr., główny teoretyk i przedstawiciel naturalizmu; opublikował 20-tomowy cykl powieści Rougon-Macquartowie, przedstawiający pełny obraz epoki (Nana, Germinal, Ziemia, Klęska); był również autorem najważniejszego artykułu krytycznoliterackiego przedstawiającego teorię oraz estetykę naturalizmu Powieść eksperymentalna. [przypis edytorski]
<p>472</p>
Moréas, Jean, właśc. Papadiamontopoulos, Ioannis (1856–1910) – poeta grecki piszący po francusku; przedstawiciel symbolizmu, twórca nazwy nurtu i autor pierwszego manifestu; autor m.in.: Les Syrtes (1884), Cantilènes (Kantyleny, 1886), Le Pèlerin passionné (Pielgrzym, 1891), Stances (Stance, 1893), Contes de la vieille France (Głos starej Francji, 1904), Iphigénie, tragédie en 5 actes (Ifigenia: tragedia w pięciu aktach, 1904), En rêvant sur un album de dessins (Śpiąc nad albumem obrazów, 1911); część jego twórczości, oddającej nastrojem melancholię i pesymizm fin de siècle'u, była tłumaczona na polski przez poetów Młodej Polski: Zenon Przesmycki (Kantyleny), Wincenty Korab-Brzozowski (Stance), Bronisława Ostrowska (wybrane wiersze). [przypis edytorski]
<p>473</p>
Samain, Albert Victor (1858–1900) – poeta i pisarz fr.; symbolista, w 1880 r. związał się z paryską awangardą, występował w kabarecie Le Chat Noir, był współzałożycielem „Mercure de France” (a właściwie wskrzesicielem tego oświeceniowego czasopisma literackiego w 1890 r.); był autorem zbiorów: Au jardin de l'Infante (W ogrodzie Infantki, 1893) i Aux flancs du vase (Na brzegach wazy, 1898); zmarł przedwcześnie na gruźlicę, pośmiertnie wydano jeszcze Polifema (oryg. Polyphème, 1902) i Hyalisa, małego fauna o niebieskich oczach (Hyalis, le petit faune aux yeux bleus 1909); jego wiersze tłumaczyły poetki Młodej Polski: Bronisława Ostrowska i Kazimiera Zawistowska. [przypis edytorski]
<p>474</p>
Gourmont, Remy de (1858–1915) – poeta i powieściopisarz fr., krytyk literacki związany z symbolizmem; z wykształcenia prawnik, pracował w Bibliothèque nationale w Paryżu, publikował „Mercure de France” i in., wraz z Alfredem Jarry wydawał dziennik „L'Ymagier”, w którym w 1891 r. opublikował Le joujou patriotisme („Zabawka patriotyzm”) artykuł polemiczny postulujący odnowienie przyjaznych stosunków między Francją i Niemcami na bazie łączącej je przynależności kulturowej; w wyniku tej publikacji utracił stanowisko w Bibliotece Narodowej; autor m.in. powieści Sykstyna (podtytuł: „Romans z życia cerebralnego”; oryg. Sixtine, roman de la vie cérébrale, wyd. 1890) oraz eseistycznych zbiorów Epilogues (1903–1913), Promenades littéraires (1904–1927) i Promenades philosophiques (1905–1909) zawierających komentarze z życia kulturalnego oraz refleksje na temat literatury i filozofii; był również autorem wierszy i sztuk teatralnych. [przypis edytorski]
<p>475</p>
Kahn, Gustave (1859–1936) – poeta fr. pochodzenia flamandzkiego oraz żydowskiego, symbolista oraz krytyk sztuki; publikował pod pseudonimami: Cabrun, M. H., Walter Linden, Pip, Hixe; z wykształcenia kartograf, na pocz. lat 80. XIX w. przebywał w Afryce płn. (1880–1884); autor tomów poezji Les Palais nomades (1887; jedna z rewolucyjnych publikacji wierszem wolnym), Chansons d'amant (1891), Domaine de fée (1895), La Pluie et le beau temps (1896), Limbes de lumières (1897), Le Livre d'images (1897), Le Conte de l'or et du silence (1898), Les Petites Âmes pressées (1898), Le Cirque solaire (1898), Les Fleurs de la passion (1900), Odes de la «Raison» (1902); wypowiadał się także na tematy polityczne, w kwestiach dotyczących anarchizmu, socjalizmu, feminizmu i syjonizmu (m.in. poprzez publikacje: La Femme dans la caricature française 1907, Contes juifs, Images bibliques 1929, Terre d'Israël 1933); jest autorem publikacji z zakresu historii sztuki i urbanistyki (m.in. L'Esthétique de la rue 1901, Symbolistes et Décadents 1902, Boucher 1906, «Louis Legrand, peintre graveur», L'Art et le Beau 1908, Les Origines du symbolisme 1936 i in.); wydał opracowanie baśni flamandzkich (Contes hollandais 1903 i 1908); publikował w czasopismach „La Vogue” „Mercure de France” oraz „ Le Symboliste”; przyjaźnił się z Féliksem Fénéonem. [przypis edytorski]
<p>476</p>
Merrill, Stuart Fitzrandolph (1863–1915) – poeta i tłumacz amer. piszący po francusku; teoretyk symbolizmu; w młodości, przebywając w Paryżu jako dziecko dyplomaty, miał za jednego z nauczycieli Stéphane'a Mallarmé'go; z przerwą na studia prawnicze w Stanach Zjednoczonych, związał się z artystyczną awangardą paryską, redagował tygodnik „Le fou” („Wariat”), w 1887 r. zadebiutował tomikiem Les gammes („Gamy”), zaangażował się w działania ruchów anarchistycznych oraz kampanię na rzecz uwolnienia Oscara Wilde'a skazanego za homoseksualizm; w 1890 r. opublikował tom przekładów poezji fr. pt. Pastels in prose; kolejne publikacje wydawał, osiedliwszy się na stałe w Europie: 1891 Les Fastes („Przepych”), 1895 Petits Poèmes d'Automne („Małe poematy jesienne”), 1900 Les quatre saisons („Cztery pory roku”); wybrane utwory Stuarta tłumaczyli na język polski poeci Młodej Polski: Bronisława Ostrowska i Zenon Przesmycki. [przypis edytorski]
<p>477</p>
Régnier, Henri-François-Joseph de (1864–1936) – poeta i pisarz fr., przedstawiciel symbolizmu; z wykształcenia prawnik, uważany za jednego z najbardziej liczących się poetów francuskich początków XX wieku, członek Akademii Francuskiej (od 1911). [przypis edytorski]
<p>478</p>
Moore, George Augustus (1852–1933) – pisarz, poeta, krytyk i dramaturg irlandzki, pod wpływem Émile'a Zoli jako pierwszy przeniósł do literatury anglojęzycznej naturalizm. [przypis edytorski]
<p>479</p>
estetyczny dekadentyzm Oskara Wilde'a miał rodzimych poprzedników w Ruskinie i Paterze, poczynając od uprawianego przez Keatsa kultu piękna – A. J. Farmer, Le mouvement esthetique et „décadent” en Angleterre, Paris 1931. [przypis autorski]
<p>480</p>
ein glanzender Allesempfanger, Allesüberwinder (niem.) – dosł. „doskonały wszystkoprzyjmowacz i wszystkoprzełamywacz”; osoba, która z łatwością przyjmuje wszelkie wpływy i równie łatwo je przezwycięża. [przypis edytorski]
<p>481</p>
Hermann Bahr, (…) „ein glanzender Allesempfanger, Allesüberwinder”, jak zwie go złośliwie Kummer – F. Kummer, Deutsche Literaturgeschichte des 19. und 20. Jahrhunderts, Dresden 1922, II, s. 315. [przypis autorski]
<p>482</p>
Die Überwindung des Naturalismus (niem.) – przezwyciężenie naturalizmu. [przypis edytorski]
<p>483</p>
Panowanie naturalizmu już minęło, rola jego została odegrana, czar przełamany – H. Bahr, Die Überwindung des Naturalismus, Dresden 1891, s. 152. [przypis autorski]
<p>484</p>
Die Alten und die Jungen (niem.) – starzy i młodzi. [przypis edytorski]
<p>485</p>
Trudno o coś straszliwiej nudnego nad ten mieszczański idealizm epigonów; zdaje się, że ostatnia resztka niemieckiego ducha wyparowała z retort romantycznej kuchni czarownic – H. Bahr, Die Überwindung des Naturalismus, Dresden 1891, s. 13. [przypis autorski]
<p>486</p>
zastąpienie natury rzeczywistej przez drugą pozorną naturę, która przynosi złudzenie, jakoby była naturą rzeczywistą – K. Friedemann, Die Rolle des Erzählers in der Epik, Leipzig 1910, s. 60. [przypis autorski]
<p>487</p>
tym prawdziwszy jest ów obraz rzeczywistości, im więcej niepoznawalnego zagarnie metodami determinizmu naukowego – E. Zola, Le roman experimental, Paris 1928 (Oeuvres com. éd. Fasquelle), s. 36. [przypis autorski]
<p>488</p>
to się tylko tak wydaje, jakoby rzeczywistość można było kopiować niewolniczo (…) wzory ujmowania rzeczywistości – K. Irzykowski, Słoń wśród porcelany, Warszawa 1934, s. 103. [przypis autorski]
<p>489</p>
Zola subiektywizmu bynajmniej nie przekreślał (…) warsztat pisarski – E. Zola, Le roman experimental, Paris 1928 (Oeuvres com. éd. Fasquelle), s. 42. Sobeski w ogóle nie uważa Zoli za naturalistę. Powiadając, że nie ma mowy o niewolniczym naśladowaniu natury w sztuce, dodaje: „podobnie ma się rzecz z impresjonistami. Już ich hasło, sformułowane przez Zolę: dzieło sztuki jest wykrawkiem przyrody widzianym przez temperament – wyłamuje się spod niewoli naturalizmu. Zresztą sam Zola nie tylko w teorii, lecz także w swej artystycznej praktyce był na ogół mniejszym naturalistą, aniżeli może sam przypuszczał” (Filozofia sztuki, Warszawa 1917, s. 221). [przypis autorski]
<p>490</p>
Kto posiąść chce rzeczywistość z pierwszej ręki (…) przechodzi naturalizm w swoje przeciwieństwo: w impresjonizm – K. Friedemann, Die Rolle des Erzählers in der Epik, Leipzig 1910, s. 61. [przypis autorski]
<p>491</p>
U Reymonta dokonuje się rozbicie pierwotnej, o długim oddechu, formy powieści naturalistycznej na poszczególne obrazy, niezależnie opracowywane – S. Kołaczkowski, Kilka uwag o Reymoncie, „Przegląd Współczesny” 1926, nr 46. [przypis autorski]
