God? Gesprekke oor die oorsprong en uiteinde van alles. George Claassen
kon word en daardeur bekend geword het. Daardeur kry ons ’n blik op die antieke mense se nadenke oor die konkrete werklikheid en gebeurlikhede. (Die feit dat daar soveel vloedverhale in verskeie Ou Nabye-Oosterse kulture oorgelewer is, laat die indruk ontstaan dat daar dalk êrens ’n gemeenskaplike geheue van ’n katastrofiese vloed moet gewees het.)
Dit word uit hierdie verhale egter duidelik dat die antieke mense meestal hul werklikheid probeer interpreteer het in die lig van godebetrokkenheid. Die meeste van hierdie ou geskrifte het dus ’n teologiese inslag (en kan eweneens nie as feitelike geskiedenis of natuurwetenskap beskou word nie).
Dit is juis binne hierdie dampkring dat die Bybelse geskrifte geformuleer is. Die Bybelse geskrifte maak van dieselfde gedagtegoed gebruik as ander, ouer geskrifte. Die een belangrike verskil is egter dat die Israeliete in húl geskrifte ’n andersoortige teologiese vertrekpunt het. Israel se monoteïstiese godsdiens (waar slegs een godheid – in hierdie geval Jahweh – aanbid word) was sonderling in die destydse konteks. Hoewel hulle dus die verhale op soortgelyke maniere as hul Ou Nabye-Oosterse bure en voorgangers vertel het, het hulle ’n eiesoortige teologiese verstaan daarin weerspieël.
Richard Dawkins soek nie na woorde om Jahweh van die Ou Testament mee te beskryf nie: ’n Ongure, fiktiewe karakter. Jaloers en trots daarop. ’n Kleinlike, onregverdige, onvergewensgesinde beheervraat. ’n Wraaksugtige, bloeddorstige etniese suiweraar. ’n Vrouehatende, homofobiese, rassistiese, babamoordende, kindermoordende, pesveroorsakende, magsbehepte . . . God (The God Delusion). Jou kommentaar as kenner van die Ou Testament?
Ja, dit sou seker ’n opsomming van die Ou-Testamentiese godsverstaan kon wees. Maar so ’n beskrywing toon ’n totale onsensitiwiteit vir en onkundigheid oor die sosiohistoriese ingebedheid en literêre aard van die Ou-Testamentiese belydenisse aangaande God. (En, terloops, ’n mens sou dieselfde beskrywing kon gebruik om sommige moderne mense se verstaan van God te tipeer. Wanneer fundamentalistiese Godgelowiges bomme plant of bloeddorstige moorde pleeg om kwansuis God se koninkryk te beskerm of uit te brei, sou Dawkins se beskrywing van God in hulle geval dalk heel toepaslik wees!)
Dit is baie belangrik om die kulturele bepaaldheid van die Ou-Testamentiese belydenisse aangaande God in ag te neem. Die volgende voorbeeld kan help verduidelik wat ek bedoel. Die antieke Ou Nabye-Oosterse siening was dat ’n godheid militêre oorwinnings aan sy/haar volk besorg. Wanneer ’n bloedige oorlog dus gewen word, word in daardie kulturele omgewing bely dat die godheid die geveg vir sy/haar volk gewen het. ’n Godheid wat sy/haar sout werd is, is een wat oorwinning bewerkstellig – selfs op gewelddadige wyse.
Israel se geskrifte kom binne hierdie dampkring tot stand (soos reeds hierbo verduidelik). Vir Ou Israel sou hierdie waarde eweneens geld: indien Jahweh sy sout werd is, sal Hy militêre oorwinning vir sy volk besorg. Trouens, die metafoor van ’n “dapper kryger” word selfs in sommige kontekste gebruik om Jahweh te besing! Hierdie soort metafore laat natuurlik moderne en postmoderne mense met ’n andersoortige etiese bewussyn gril van afkeur.
Maar wanneer ’n mens ’n vaardigheid ontwikkel om hierdie ou godsdienstige geskrifte in hul eiesoortige kontekste te lees, slaag ons ook daarin om hierdie metaforiese spreke oor God na ons eie konteks toe te “vertaal”. Hoewel hierdie metafore waarmee in die Ou Testament oor God gepraat word dalk in vandag se tyd aanstoot kan gee (soos Dawkins in die oortreffende trap uitdruk), bly die belydenis dat die lotgevalle van mense nie in hul eie hande is nie, steeds geldig. En gelowiges mag – en moet selfs – ander metafore uit hul eie tyd vind waarmee hierdie waarheid tot uitdrukking gebring word.
Hoe sien jy die verband tussen Jahweh van die Ou Testament en die God (Vader, Seun en Heilige Gees) van die Nuwe Testament?
Uit my vorige antwoorde word dit reeds duidelik dat ek die ingebedheid van die Bybelse geskrifte in die antieke denkwêreld as uiters belangrik beskou vir die interpretasie van hierdie geskrifte. Maar, wil ek byvoeg, alle spreke oor die Transendente (antiek of modern) moet per implikasie metafories en analogies wees. Indien ’n mens enigsins rekening hou met die Transendente, impliseer dit dat ons menslike voorstellingsvermoë en denkwêreld nie toereikend is om oor die Transendente te praat nie. Trouens, as dit anders was, sou ons uiteraard nie meer van Transendente kon praat nie – dan slegs oor die Immanente.
Daarmee wil ek aandui dat die Godsverstaan van die Ou-Testamentiese tydvak uiteraard binne ’n bepaalde konteks geformuleer is. Daarom kon hierdie geskrifte byvoorbeeld van ’n Kryger praat, of oorheers manlik-patriargale metafore in hul godsbeskrywings. Maar ons weet uiteraard dat die Transendente in wese nié ’n kryger, of ’n man, of ’n vader is nie. Hierdie is metafore waarmee gelowige mense hul verstaan van God – in konkrete sosiokulturele omgewings – tot uitdrukking wou bring. Dit was pogings om die onsêbare te probeer sê!
In die Nuwe-Testamentiese tydvak het daar egter ’n baie belangrike verskuiwing plaasgevind, naamlik die vergrieksing van die destydse bekende wêreld. Die Grieks-Romeinse kultuurvorme en denkwêreld vorm die konkrete konteks waarin oor God in die Nuwe-Testamentiese tydvak gepraat word. Hoewel die Nuwe-Testamentiese gelowiges die monoteïstiese verstaan van die Ou-Testamentiese gelowiges oorgeneem het (en dus in Een God glo), is hul godsverstaan uiteraard ook deur die Grieks-Romeinse denkwyse oor siel, liggaam en gees beïnvloed. Die belydenis dat God Een is, maar tog gemanifesteer word as Vader, Seun en Gees, weerspieël dus die kontekstuele verstaan van die tyd.
Maar, soos hierbo genoem, kan dit ook nie anders nie! Mense probeer in elke nuwe tydvak die onsêbare sê deur van hul eie menslike voorstellingsvermoë gebruik te maak. Kortom, dus: Jahweh van die Ou Testament is ook die God van die Nuwe Testament.
Voldoen Jesus van Nasaret aan die Ou-Testamentiese verwagtinge van ’n Messias?
Ja en nee! Die verwagting van ’n Gesalfde van die Here (dít is wat die woord “Messias” beteken) het in Ou Israel in verskillende fases ontwikkel. Aanvanklik – veral tydens en kort ná die ballingskap – het die verwagting ontwikkel dat Jahweh weer ’n aardse koning uit die geslag van Dawid oor hulle sal laat opstaan en heers. Die begeerte was dus dat ’n heroprigting van die aardse koninkryk van Israel sou plaasvind. Hierdie verwagting sou nooit tot vervulling kom nie, omdat Israel nooit weer (met uitsondering van ’n baie kort periode van selfheerskappy kort voor die Christelike era aangebreek het) ’n selfregerende monargie sou wees nie.
Algaande het hierdie verwagting dus aanpassings ondergaan. In sommige kringe het mense begin wonder of die imperiale konings nie dalk die Gesalfde van die Here is nie. Só dui baie tekste in die boek Jesaja byvoorbeeld aan dat Kores, die Persiese heerser, die messias is, en dat hy weer Jahweh se heerskappy oor Israel sal vestig. Hierdie verwagting was egter steeds binne-wêrelds gerig.
Met verdere tye van sosiopolitieke en godsdienstige onderdrukking (soos tydens die Hellenistiese en Romeinse tydperke) begin gelowiges al meer moed verloor dat Jahweh se heerskappy weer binne hierdie wêreld gerealiseer sal word, en begin gelowiges al meer uitsien na ’n buite-wêreldse bestaan waar God self ’n Redder sal voorsien. Die siening ontwikkel algaande dat God se redding nie van binne hierdie wêreld af sal kom nie, maar dat Hy ’n Redder van buite hierdie wêreld in hierdie werklikheid sal laat inbreek om verlossing te bring.
Dit is dan veral tydens hierdie laat stadium in die ontwikkeling van ’n Messias-verwagting dat Nuwe-Testamentiese gelowiges in Jesus van Nasaret die Verlosser herken het. Hierdie gelowiges – wat juis die kruisgebeure van Jesus van Nasaret beleef het – bely daarom dat Hy God-met-ons, Immanuel, is en dat Hy redding vir die wêreld bring. Hoewel ons nie kan beweer dat hierdie spesifieke verwagting reeds in alle Ou-Testamentiese tekste geleef het nie, kan ons wel aandui dat die vroeë Christengelowiges by nabetragting Jesus van Nasaret in die Ou-Testamentiese beloftes herken het. Hoewel baie Jode (tot vandag toe) nie aan Jesus dink as die vervulling van hierdie Ou-Testamentiese verwagtings nie, maak dit vir Christen-gelowiges sin om te bely dat Jesus Christus die Messias is.
Is Jesus Christus na jou mening die enigste pad na God toe, Louis?
Omdat ek maar te bewus bly van my (en ander mense!) se gebrekkige vermoë om God se werklikheid te kan ken en beskryf, kan ek nie ’n finale antwoord hierop gee nie. Ek kan nie oordeel oor mense wat – omdat hulle in ander kulturele omgewings gebore is en leef – dalk nooit die geleentheid het of gehad het