Die Suid-Afrikaanse reg. François Smuts
daad wat die staat verbied. Maar niemand gaan aan die einde van ’n siviele saak tronk toe of kry ’n boete nie. Die geveg gaan oor die griewe wat partye onderling het. In verreweg die meeste gevalle is die partye in ’n siviele saak twee (of meer) private individue. In die siviele reg word ’n ander stel “spelreëls” gevolg as in strafsake. Hoewel die oorweldigende meerderheid van sake wat in howe voorkom siviele sake is, is die sake wat die vet opskrifte in koerante kry oorwegend strafsake.
1.4.2 Publiekreg en privaatreg
Nog ’n belangrike onderskeid is die een tussen publiekreg en privaatreg. Die publiekreg is die deel van die reg wat te make het met die samestelling van die staat en ander openbare liggame (of “publieke” liggame – vandaar “publiekreg”) soos byvoorbeeld Telkom of Metrorail, die onderlinge regsverhoudings tussen staats- en openbare liggame en die verhouding tussen staat en individu. Die privaatreg daarenteen reël die verhouding tussen individue.
Die publiekreg bestaan uit ’n hele aantal onderwerpe, waarvan die belangrikste deesdae konstitusionele of grondwetlike reg is. Grondwetlike reg bestaan uit al die reëls wat in die grondwet vervat is (of daaruit afgelei kan word) oor al die onderwerpe waarmee die grondwet handel. In hooftrekke is hierdie onderwerpe die samestelling en die funksies van, en die verhoudings tussen, die verskillende hoofdele van die regering, asook die verhouding tussen daardie dele van die regering en die landsburgers. ’n Belangrike onderafdeling van grondwetlike reg is menseregte, wat vervat is in die handves van menseregte.
Naas grondwetlike reg (as onderafdeling van die publiekreg) staan die administratiefreg, wat handel met die dade van die amptenare van die staat en wat deesdae hoofsaaklik deur die Wet op die Bevordering van Administratiewe Geregtigheid (Promotion of Administrative Justice Act) gereël word. Ander onderwerpe wat ook onder die publiekreg val, is strafreg, omgewingsreg, lugvaartreg, plaaslike owerheidsreg en internasionale reg. Al hierdie onderwerpe beteken maar wat hulle name sê, met die uitsondering van internasionale reg, wat handel met die reg wat geld in die verhoudings tussen lande.
1.5 PROSESREG – DIE REËLS VAN DIE SPEL
Die prosesreg is die reëls waarvolgens die spel van litigasie gespeel word. Hoekom wil jy as leek iets van die reëls weet? Omdat die reëls soms bepalend kan wees vir die sukses of mislukking van jou saak, en om min of meer dieselfde redes as wat jy nie vir Roger Federer as openingsbouler vir die Proteas sal inspan nie – hy mag dalk ’n woeste afslaan hê, maar jy speel nie krieket op ’n tennisbaan nie. Behalwe hiervoor maak die prosesreg ’n groot deel uit van die “regstaal” wat die regsproses so ontoeganklik maak vir die leek. Verstaan jy prosesreg, verstaan jy al ’n goeie stuk regstaal.
Te droog sal ek dit ook nie maak nie. Ek wil eintlik net hê jy moet ’n paar basiese begrippe verstaan wat uit my ervaring selfs geleerde leke pootjie.
In hierdie afdeling praat ek net oor die siviele prosesreg – daardie reëls wat op die siviele regspel van toepassing is. Oor die strafprosesreg – daardie reëls wat by strafsake geld – gesels ons wanneer ons oor die strafreg gesels. En wat die siviele prosesreg betref, begin en bly ons by die mees basiese onderskeid wat hier geld, naamlik dié tussen aksies en aansoeke.
1.5.1 Aksies en aansoeke
Aksies en aansoeke klink dalk vir jou soos dinge wat jy by Binnelandse Sake doen, maar dis een van die mees basiese onderskeide in die prosesreg. Kom ons praat eerste oor ’n aksie.
1.5.1.1 Aksies
’n Aksie begin met die uitreik en betekening van ’n dagvaarding. ’n Mond vol pitte, nè? Kom ons gebruik ’n voorbeeld om te verduidelik: Sê nou jou Italiaanse prins daag op, maar hy’s tien jaar laat – jy is klaar getroud met Stefan Staatsamptenaar. Jy wil dus ’n egskeiding hê. Die dokument waarmee jy die hofproses begin, is die dagvaarding. ’n Deel van die dagvaarding is die besonderhede van vordering wat uiteensit wat jy wil hê – ’n egskeidingsbevel, die helfte van die huis en R15 000 per maand onderhoud; en hoekom jy dit wil hê – omdat jou huwelik in die pomp sit. Die dagvaarding met sy besonderhede van vordering gaan jou nooit ’n egskeidingsbevel besorg as hy in die laai bly lê nie. Dit moet “amptelik” word, en Stefan moet daarvan kennis neem. Amptelik word hy die dag dat hy by die hoë hof uitgereik word, wat beteken dat hy in ’n register opgeskrywe word, ’n nommer kry (die sogenaamde “saaknommer”) en ’n datumstempel opkry. Betekening gebeur wanneer die balju – die hof se bode en uitsmyter – die dagvaarding vir Stefan vat en hom laat teken dat hy dit ontvang het. Dan het Stefan kennis gekry van jou aksie teen hom en kan die sports begin.
Stefan sal waarskynlik sommer ná sy eerste besoek aan die prokureur reeds weet dat hy nie kan baklei teen die egskeidingsbevel self nie. Maar hy mag ander idees as jy hê oor jou eis vir die helfte van die huis en die R15 000 per maand onderhoud. Is dit so, dan moet hy jou aksie teenstaan. Dit doen hy deur ’n kennisgewing te laat liasseer. ’n Rukkie later sal hy pleit – wat, soos ons hierbo gesê het, ’n formele antwoord is – op die bewerings wat jy in jou besonderhede van vordering gemaak het, en dit doen hy met ’n dokument wat ’n pleit of ’n verweerskrif genoem word. Die pleit word “afgelewer”, soos alle ander dokumente wat ná die dagvaarding tussen die partye uitgeruil word, deur dit fisiek af te lewer by die opponent se prokureur, waar vir die ontvangs daarvan geteken word. Wie die aflewerwerk doen, maak nie juis saak nie en dit word gewoonlik deur ’n bode gedoen. Nadat dit afgelewer is, word alle dokumente ook by die hof ingehandig sodat daar ’n kopie in die lêer gesit kan word.
In ’n aksie word jy, wat die aksie begin het, die eiser genoem, en Stefan, wat die aksie teenstaan, word die verweerder genoem. Maar hoe verloop dinge verder tussen julle twee? Ek sit dit hieronder uiteen in min of meer die volgorde waarin dit normaalweg plaasvind. Ek beperk my tot die verloop van ’n “gewone” siviele saak, met die waarskuwing dat dinge lekker ou bokspringe kan maak en dat op elkeen van die stappe wat ek hier uiteensit ’n hele paar uitsonderings kan gebeur. ’n Mens moet ook onthou dat daar klein verskille is tussen die paadjies wat verhore in die landdroshof en die hoë hof loop, maar dis nie vir ons doeleindes belangrik nie. Wat volg, geld vir sowel landdroshowe as hoë howe.
1.5.1.1.1 Die prosedurele verloop van ’n aksie
Teeneis
Voel die verweerder dat hy eintlik ook ’n eis teen die eiser het, kan hy ’n teeneis instel. Dit gebeur heel dikwels in ’n egskeiding. Stefan kan byvoorbeeld voel dat hy eintlik die hele huis behoort te kry, én jou Maserati én dat jy eintlik vir hóm so R10 000 onderhoud per maand moet betaal. Sy teeneis liasseer en beteken hy saam met sy pleit, en op die besonderhede van vordering ten opsigte van die teeneis moet die eiser dan op haar beurt pleit.
Replikasie
Soms wil of moet ’n eiser antwoord op ’n pleit, en dit doen hy deur ’n replikasie af te lewer.
Eksepsie
Die teenparty kan beswaar maak teen die inhoud van ’n pleitstuk, gewoonlik deur die aflewering van ’n eksepsie, wat ’n dokument is wat uiteensit wat met die pleitstuk verkeerd is. As die verweerder byvoorbeeld ’n pleitstuk sou aflewer wat nie ’n regsgeldige verweer bevat nie of onnodig vaag of verwarrend is, kan die eiser eksepsie aanteken daarteen. Die eksepsie word dan in die hof betoog en die regter besluit dan of die eksepsie meriete het of nie. Was die eksepsie geregverdig, word dit gehandhaaf; was dit nie, word die eksepsie afgewys. Word dit gehandhaaf, beteken dit dat óf die hele pleitstuk óf ’n gedeelte daarvan geskrap word.
Wysiging van pleitstukke
Gewoonlik word die betrokke pleitstuk ná ’n suksesvolle eksepsie gewysig, wat maar regstaal is vir die verandering van die pleitstuk. Pleitstukke kan ook om ander redes gewysig word, byvoorbeeld as nuwe getuienis beskikbaar word. Hiervoor word kennisgewings oor en weer afgelewer.
Summiere vonnis
Wanneer die saak verdedig word en die eiser is van mening dat die verweerder nie regtig ’n verweer het nie, dan kan hy in sekere omstandighede aansoek doen om summiere vonnis. Dis ’n prosedure waardeur verweerders voor stok gekry word wat probeer om hulle verpligting om te betaal uit te stel, terwyl hulle eintlik nie ’n