Vuvuzela: Skooluitgawe Gr 11 TAT. Engela van Rooyen
Buti se shack uit. Hy sit heeldag buite op ’n plankstoel, dra ’n vuil hemp en knoop sy broek met tou. Hy gooi die flenters (leratha) van ’n ou kombers oor sy skouers. Hy praat ook nie. Elke tweede dag sit sy mense vir hom water en ’n stuk droë pap of brood neer. Op pensioendag kom hulle, trek hom netjies aan, gaan haal sy geld en ry weg met die geld en die skoon klere. Die nag toe Buti nie huis toe gekom het nie, het die ou man stil langs Senke op die sponse kom lê sodat hy nie alleen moet voel nie (bl. 82).
Nandi was ’n leerling van Mama wat nie haar studiegeld kon betaal nie, toe werk sy haar skuld (debt) af deur te help om na Mama te kyk toe sy siek word. Nandi en Buti het een dag na mekaar staan en kyk (bl. 58).
Ntatemogolo, hul stiefoupa, die een met die “vet agternek soos een wat lekker eet”, het al Mama se goed ná die begrafnis (funeral) kom oplaai. Hy wou Senke ook saamvat om die “maandgeld” (bl. 61) te kry, maar Buti het gejok oor Senke se ouderdom. Senke sien die oupa ook by Sis Kate se shebeen ingaan (bl. 73). Dis hierdie stiefoupa wat vir Buti in die tronk sorg en wat belowe om hulle na sy land te neem wanneer hy daar uitkom. Hy sal ook van hul mama se goed vir hulle teruggee (bl. 92).
Mama se buurvrou het vir Senke en Buti plek gemaak in haar vol huis toe die stiefoupa al Mama se goed met haar begrafnis kom oplaai het. Al het haar man haar kom rondruk (push around) daaroor, het sy die kinders by haar gehou (bl. 59).
Superintendent Freda van die polisie gee vir die honger Senke ’n toebroodjie (sandwich) en laat hom ’n rukkie by Buti by die polisiestasie gesels.
Intrige (plot/narrative)
Dit is die volgorde (sequence), die storielyn, waarin die skrywer die storie vertel.
Dit kan chronologies (linear) of in terugflitse (flashbacks) vertel word.
Die intrige (plot) bestaan uit verskillende sub-intriges (sub-plots) wat in mekaar gevleg (intertwined) is en na die klimaks (climax) oploop en dan opgelos (resolved) word.
Die ontvouing (unfolding) van die intrige noem ons die afloop of die ontknoping (dénouement).
’n Intrige waarin jy kan glo (credible plot), word verseker deur die skrywer se vermoë (writer’s abililty) om die regte emosies, spanning (suspense), romanse of vriendskap (friendship) en nuuskierigheid (curiousity) weer te gee.
Die intrige in hierdie verhaal gaan oor twee broers wat niks besit nie en in ’n shack woon. Hulle het geen familie wat na hulle kon omsien ná hul ma se dood nie. Senke, die jonger broer, kry ’n plan om Buti, sy ouer broer, te vergoed vir alles wat hy vir hom doen. Hy wil geld bymekaar maak om vir Buti ’n kaartjie na ’n 2010-sokkerwedstryd te koop. Die sub-intriges handel oor vigs, die siekte waaraan hul ma dood is, sangomas, die Sokkerbod, misdaad en die swart smeerdery (labelling) van ’n onderwyser.
Daar is uiterlike konflik (external conflict) tussen Buti en Gift oor Nandi, tussen Sis Kate en Gift, tussen Gift en die prinsipaal, tussen die Teacher en Beauty. Innerlike konflik (internal or emotional conflict) vind plaas by Senke wanneer hy vrees dat hy alleen sonder Buti gaan wees, of sy angs om die Tikiplani te laat werk. Daar is ook die omstandighede waarin die seuns leef wat hulle bekommer. Die suiker is min, daar is net mieliemeel en twee komberse teen die koue. Senke is bang Buti word in die selle gemolesteer en hy voel angstig oor waar sy ma aan die vigsvirus gekom het.
Teen die einde van die verhaal verdwyn die spanning wanneer Senke vir Buti van Tikiplani vertel en Buti tevrede is om net die sokker op die TV saam met Senke te kyk. Of Senke wel ’n kaartjie vir die wedstryd gaan kry, bly ’n ope vraag (open question).
Tema (theme)
Dit is die sentrale idee (central idea) van die boek. Dit is nie die storie nie, maar die universele betekenis (universal meaning) daarvan wat soos ’n goue draad deur die storie loop. Daar kan een of meer temas in ’n verhaal wees. Die temas in Vuvuzela is:
Die sterk liefde tussen die twee broers.
Jy kan oorleef (survive) al is jou omstandighede nie goed nie.
Moenie moed opgee nie. Elke donker wolk het ’n silwer randjie (Every dark cloud has a silver lining).
Hou altyd vas aan jou droom, glo daarin en werk hard daarvoor.
Moenie onder groepsdruk (group pressure) verander nie, behou jou identiteit en waardes.
Geregtigheid (justice) sal wen.
Boodskap (message)
Dikwels sluit skrywers ’n boodskap of ’n lewensles vir die lesers van ’n boek in. Die lesers besluit self watter boodskap die boek vir hulle het. In Vuvuzela sien die leser die goeie waardes van die twee seuns. “Buti glo jy moet so lewe dat die polisie jou nooit soek nie” (bl. 41). Buti is eerlik toe hy die vuvuzela optel en vra eers rond of dit nie aan iemand behoort nie (bl. 34). Senke wil nie die skoolreëls oortree deur bier by die Entrepreneursdag te verkoop nie (bl. 36). Die seuns blameer (blame) nie hul omstandighede (circumstances) vir hul armoede nie en probeer self regkom met die min wat hulle het. Hulle deel wat hulle het met ander deur gereeld vir die umkhulu langsaan kos te gee en ook toe te laat dat die township-kinders met hul vuvuzela speel (bl. 34).
Stemming (atmosphere/mood)
Dit is die atmosfeer wat die leser tydens die lees ervaar. Dit kan opgewonde (exciting) of depressief (depressing), of vol konflik (conflict) en spanning (tension) wees. Die skrywer ontwikkel (develop) dit deur die taal (language) wat hy gebruik en die toon (tone) waarin hy dit skryf. Daar heers ’n vrolike stemming met die dag van die Sokkerbod. Vuvuzelas en toeters is geblaas, die mense het geskree, die musiek was hard en almal het by Sis Kate se shebeen saam gekuier (bl. 31, 32). Senke was opgewonde oor sy verkope by die Entrepreneursdag en die kinders het met “lagstemme” uitgeroep (bl. 30). Senke en Buti se harte was donker oor hoe Mama vigs gekry het en oor hul verlange na haar (bl. 33). Senke was baie opgewonde oor sy Tikiplani, die geld wat hy gemaak het en die fiets wat hy by Bra Sam gekry het. Die stemming verander toe Senke die nare droom kry en dit ’n werklikheid (reality) word wanneer Buti die nag nie huis toe kom nie. Aan die einde van die verhaal lees Senke sy pryslied vir Buti, het hy geen geheime (secrets) meer vir hom nie en sien hulle saam uit na die 2010-sokkerwedstryde.
Styl (style)
Dit is die manier (manner) waarop die verhaal geskryf word. Skrywers ontwikkel hul individuele style. Dit kan formeel (formal) of informeel (informal) wees, letterlik (literal) of figuurlik (figurative), eenvoudig (simple) of ingewikkeld (verbase). Vuvuzela se styl pas by die informele township-storie en die leser ervaar die gebeure deur die oë van die twaalfjarige Senke. Hy dink en praat soos die mense daar. “Aowa, Sis Kate, hy sal nie die barbecue mahala bou nie, want hy het nie meer die baesekele nie,” antwoord Senke eerlik (bl. 93).
Register en Taal (language)
Dit kan in formele of informele taal geskryf wees. Die woordkeuse (word choice) en die taalgebruik (language usage) van verskillende karakters kan verskil. In Vuvuzela word township-Afrikaans gepraat, ’n taal wat uit verskeie ander tale bestaan. “Die criminals wat hom gekidnap het, het hom bad manners geleer,” sê Sis Kate van Gift (bl. 29). “Vandat Mama dood is, praat hy en Buti al hoe meer Scamto, die township-taal. Mama het haar eie taal, maar ook Sekgoa, dit is Afrikaans en Engels, gepraat. Sy het dit Seburu en Seesemane genoem” (bl. 28). Daar is flaaitaal . . . “Dit is net die rural people en die moegoes en ou mense en teachers wat strictly die inside taal praat” (bl. 28). “Tikiplani” is Fanakalo vir ticket en plan (bl. 33). Dit is die taal wat almal op die goudmyne en by groot werksplekke praat (bl. 46). “As Buti vir Senke wil laat lag, praat hy vinnige Fanakalo (bl. 46). Die skrywer gebruik baie woorde uit die swarttaal wat die verhaal baie toeganklik maak vir dié sprekers.
Die skrywer se bedoeling (author’s intention)
Dit is die doel waarvoor die verhaal geskryf is. Dit kan wees om te vermaak (entertain), om in te lig (inform) of om op te voed (educate) Die skrywer kan ook ’n kombinasie van al drie gebruik. Die sukses van ’n literêre werk hang af (depends) van hoe goed die leser sy bedoeling (intention) kan aflei. In Vuvuzela kry die leser die boodskap van empatie (empathy) wat die skrywer vir kinders in sulke omstandighede het, ook hoe dankbaar kinders wat in beter omstandighede grootword, moet wees.