Жития святых мучеников Борисаи Глебаи службы им, ред. Д. И. Абрамович, Прага 1916, л. 11а (с. 33): «Помышляшеть же мучение и страсть святаго мученика Никиты и святаго Вячеслава, подобно же сему бывъшю убиению, и како святѣй Варварѣ отьць свой убойца бысть».
67
Фрески, представляющие св. Варвару и св. Евфросинию Александрийскую, находятся в церкви Спас-Нередицы, св. Феклу – в Спасо-Преображенском соборе в Чернигове.
68
Изборник 1076 года, ред. С. И. Коткова, Москва 1965, л. 239–241.
69
PG 28, col. 1549.
70
Изборник 1076 года, л. 112–114.
71
См напр. Изборник Святослава 1073 года (факсимильное издание), Москва 1983, л. 30г, 198а.
72
Пространная редакция Русской Правды [в:] Библиотека литературы Древней Руси, ред. Д. С. Лихачев, Л. А. Дмитриев, А. А. Алексеева, Н. В. Понырко, т. 4, Санкт-Петербург 1997, с. 510–513 (§ 88–101).
73
Имеются тут в виду притчи о «злых женах».
74
См. нап. Григорий Богослов, Слова [в:] Григорий Богослов, Собрание творенийв 2 т., т. 1, Москва 2000, слово 21 и 43.
75
Кніга жыційі хаджэнняў, уклад. А. А. Мельнікаў, Минск 1994, с. 25–41 (Российская государственная библиотека, Ф. 113, № 632, л. 206–225об); Григорий Нисский, Посланиео жизни преподобной Макрины [в:] Творения святого Григория Нисского, т. 8, Москва 1871 (PG 46, col. 959–1000).
76
Изборник 1073 года, 16г, 76в, 97б, 115а.
77
J.W. Goethe, Faust, przeł. A. Pomorski, Warszawa 2006, s. 101.
78
S. Borowicz, Obrazy, które trwają po drugiej stronie ognia [w:] S. Borowicz, J. Hobot-Marcinek, R. Przybylska, Anty-Beatrycze. Studia nad kulturową historią obrazu pijaneji szalonej staruchy, Kraków 2016, s. 25 i n.
79
Dzieło to powstało ok. 1330 r., drukiem ukazało się w 1474 r. w Ulm. Zob. A. Radzimiński, Kobietaw średniowiecznej Europie, Warszawa 2012, s. 65.
80
Zwłaszcza we włoskiej poezji lirycznej XIII–XV w. P. Betella, TheUgly Woman: Transgressive Aesthetic ModelsinItalian Poetryfrom the Middle Ages to the Baroque, Toronto 2005.
81
S. Shahar, The Old Body in Medieval Culture [w:] Framing Medieval Bodies, red. S. Kay, M. Rubin, New York 1994, s. 163. „Zatrzymanie krwi takowej [menstruacyjnej – przyp. S.B.] czyni obfitość złych humorów, i że w starych niewiastach ustaje ciepło przyrodzone trawiące taką materyją, a osobliwie w ubogich żywiących się pokarmem grubem, które dopomagają do takiej materyjej zarażonej. A te niewiasty więcej zarażają się, bo krew ta idzie dla czyszczenia się przyrodzenia ich” – Pseudo-Albert Wielki, O sekretach białogłowskich, przeł. J. Kroczak, J. Zagożdżon, Wrocław 2012, s. 141; zob. D. Jacquart, C. Thomasset, Sexuality and Medicine in the Middle Ages, Oxford 1988, s. 75.
82
G. da Cingoli, Utrum species sensibilis vel inteligibilis habeat virtutem alterandi corpus ad caliditatem vel frigiditatem [w:] M. Grabmann, Gentile da Cingoli, ein italienischer Aristoteleserklärer aus der Zeit Dantes, München 1941; A. Guaineri, Opus praeclarum ad praxim, Pavie 1518; Nicole Oresme and the Medieval Geometry of Qualities and Motions: A Treatise on the Uniformity and Difformity of Intensities Known as Tractatus de configurationibus qualitatum et motuum, red. M. Clagett, Madison 1968.
83
Jest to definicja starości pochodząca z De sanitate tuenda Galena.
84
S. Krüger, Die Werke des Konrad von Megenberg: Ökonomik (Yconomica), Stuttgart 1973.
85
Jest to przysłowie starofrancuskie z XIII w. Zob. A. Le Roux de Lincy, F. Denis, Le livre des proverbes français, t. 2, Paris 1842, s. 184.
86
„Vetula, anima peccatrix quae currit ad confessionem – Bon mot n’épargne nului. Ut ubi Johannes Baptista: Genimina viperarum”. Manuskrypt 1149 (HL 6), Bibliothèque Sainte-Geneviève (BSG), XIV w., zbiór kazań, cyt. za: A. Martin, Sources principales oupuisait l’art ecclesiastique du Moyen Âge, „Nouveaux Mélanges d’Archéologie, d’Histoire et de Littérature sur le Moyen Âge” 1874, nr 1, s. 278.
87
Np. egzemplarz przechowywany w National Library of Wales w Aberystwyth. Na miniaturach towarzyszących tekstowi cnoty zostały zilustrowane w postaci pięknych, młodych niewiast (Skrucha, Miłość, Miłosierdzie, Rozsądek), przywary i wady natomiast jako stare, brzydkie baby (Opieszałość, Pycha, Obżarstwo, Chciwość, Pochlebstwo, Zawiść, Hipokryzja, Zdrada, Złość, Lubieżność, Uciemiężenie, Choroba oraz Starość). Zaznacza się tu wyraźna retoryczna opozycja figur virgo (‘młoda kobieta’) – vetula (‘starucha’), które służą za cielesne (czy też widzialne) podłoże alegorii i wykorzystywane są w określaniu tego, co pozytywne i negatywne. Podział ten nie był jednak sztywny. Dobrym przykładem może być tu drzeworyt
