Dünya tarixinin Turan Dövrü. Ələsgər Siyablı
adının təşkil etdiyi yazılsa da, bu etnonimin qədim tarixi kökləri izah edilməmiş, onun mənşəyinin məhz sumerlərə məxsus olduğu və eponimin lüğəti mənası izah edilməmişdir.
Bizə məlum olan yazılı ədəbiyyatda Türkmən adı ilk dəfə ilkin Orta əsrlər ərəb müəlliflərinin əsərlərində öz əksini tapmışdır.
Qafqazı, Azərbaycanı, İranı fəth edən, Türküstana, yəni Xorasana və indiki Türkmənistana gələn sami ərəblər qədim dövrlərdən etibarən Mesopotamiyada ünsiyyətdə olduqları və onların Turquman adlandırdıqları turan mənşəli insanlarla dil və antropoloji baxımdan eyniyyət təşkil edən türklərlə qarşılaşmış və qədim ənənəyə uyğun olaraq onları da Turquman adlandırmışlar.
İbn Haldun yazır ki, ərəb müsəlman ordusu hicri 111-ci ildə (729–730) Tiflis nahiyəsində olan “turkuman” ölkəsi üzərinə hücum edərək onları məğlubiyyətə uğratdı. İbn Haldun öz əsərində xəzərləri və türklərin eyni kökə malik olduqlarını vurğulayaraq xəzərlərin turkmam olduqlarını və bütün türklərin Yafəs nəslindən olduqlarını yazır. Yaqut Həməvi də öz əsərlərində türkmanlardan bəhs etmişdir. O, hələ islamaqədərki dövrdə Mərv ətrafında “Türkman” adlı kənd olduğunu bildirir. Onun yazdığına görə, ərəb xəlifələrindən Hişam bin Əbd-ül-Malik (724-743-ci illər) oğuzların hökmdarına elçi göndərib onu İslama dəvət etsə də o, bunu qəbul etmədi. O, Muğanda türkmanlara məxsus otlaqların yerləşdiyin yazır. (Ramil Ağayev. Geostrategiya jurnalı № 3, May-iyun 2015)
Sami ənənsinə görə Turqum dedikdə türklər nəzərdə tutulur və xalqların şəcərə cədvəlinə görə Xəzər və ya Quzər Yafəsin soyundan olan Turqumun yeddinci oğlu idi və onun bütün oğlanları türk adları daşıyırdılar.
Yuxarıdakı sitatdan göründüyü kimi ərəblərin Turquman adlandırdıqları türklərlə ilkin qarşılaşdıqları zaman hələ onlar islamı qəbul etməmişdilər. Ona görə də, Türkman adının “türk-iman” yəni islamı-müsəlmanlığı qəbul etmiş “imanlı” türklər şəklində izah edilməsi özünü doğrultmur.
Oppert və Lenorman kimi böyük assuroloqlar Tarqumannu adının sumerlərə məxsus olduğunu və mənasının “insan oğlu” anlamı daşıdığını yazmışlar.
Oppertin izahına görə Assur mətnlərindəki “Tur-qumannu” sözü onun iskit adlandırdığı turanlı öntürklərin dilində “insan oğlu” mənasındadır, yəhudi/ibrani dilindəki “tur-qisli”, “droqman” sözləri sak/iskit Turan mədəniyyətindən miras qalan ifadələrdir, “tur” sözü yəhudi və ərəb dillərində oğul mənasında işlənən “ben/bin” sözlərinin qarşılığıdır. (J.Oppert, Exispedition, Səh. 140)
Mixi mətnlərdə Tur-qumannu sözü tərcüməçi mənasında işlədilir, bu söz sumerlərə məxsus olan və onlardan miras qalan sözdür və gerçək anlamı “insan oğlunun dilində danışan” anlamı ifadə edir.
Qədim sumer mətnlərini assur dilinə tərcümə edən katiblər və ənənəvi olaraq bütün tərcüməçilər Tarqumannu adlandrılırdılar. Yəni assurlar sumer dilindəki mətnlərin assur dilinə tərcüməsini insan oğlunun dilindən assur dilinə tərcümə kimi mənalandrırdılar. Bütün hallarda sözün kökü fonetik dəyişikliyə uyğun olaraq Tur və ya Tor kəliməsidir. Turqumannu sözü tərcüman/tərcüməçi şəklində ərəb dilinə də keçmiş və bir çox dillərdə də müxtəlif fonetik formalada öz əksini tapmışdır.
Bibliyada türk adını özündə əks etdirən bir çox şəxs adları və eponimlər mövcuddur. Bəşəriyyətin etnik tarixinin əfsanələr formasında əks olunduğu və tarixi qaynaq kimi də qəbul edilən bu müqəddəs kitabda türklərin kökləri Qoq-Maqoq, Qimri, Aşquz və Tiras adları ilə əlaqələndrilirdi. Lakin məhz Turquman adı bilavasitə Türk adını özündə ifadə edən eponimdir. İkiçayarasının qədim turanlı xalqlarının dilindəki bu söz sami yəhudi dilində fonetik dəyişikliyə uğrayaraq Qomerin oğlu Torqarma formasında ifadə olunmuşdur. Əslində, sözün kökü ibrani dilində “Thurma” şəklindədir, alman dilində orijinala uyğun olaraq “Thorgarma” formasında tərcümə olunur, lakin nədənsə Rus tərcümələrində və bir çox müəlliflər tərəfindən yanlışlıqla Toqarma şəklində yazılaraq təhrif olunur. Görünür, rus tərcüməçilər diqqətləri Thurqarm sözünün kökünü təşkil edən “Turq/Turk” adından yayındırmaq üçün onu bilərəkdən təhrif etmişlər. Yaradılış kitabının azərbaycanca tərcüməsində də bu ad Togərma şəklindədir. Bu sözün İkiçayarasının qədim turanlı Öntürklərin dilində mənası Tur insanları və ya Tur insan oğulları anlamındadır və turanlı öntürkləri nəzərdə tutur.
Sonrakı dövrlərdə Turquman adı fonetik dəyişikliyə uğrayaraq Türkman şəklini almışdır. Türkman adının etimologiyası yanlış şərh olunaraq Türkman, yəni “mən türkəm” və ya islamı ilk qəbul edən türklər olaraq “türk iman” yəni imanlı türk kimi izah edilmişdir. Fikrimizə görə Türkmən və ya Türkəman etnoniminin kökündə sumerlərə məxsus Turqumannu sözü durur, yəni sözün kökü daha qədimlərə, Sumer dövrünə gedib çıxır. H.Petersen, E.Sturtevant kimi görkəmli hititoloqlar, o cümlədən İ.Qelb, O.Szemerenyi və bir çox bilim adamları da Hititlərin Tarkuma sözünü sumer-akkad sözü olan Tarqumannu sözündən yarandığını təsdiq edirlər. Sözün mənasını onlar şərh etmək, tərcümə etmək kimi izah edirlər.
Mixi yazı mətnlərində sözün ideoqramı TRG şəklində əks olduğu halda bir çox müəlliflər onu Turq deyil Tarq şəklində oxumağa üstünlük verirlər, ərəb dilində isə söz gerçək yazılışına uyğun olaraq Turquman, italyanca Turcimanno, ispanca Truchiman şəklində ifadə olunur. Ərəblərin turquman, ibranilərin tirqem, italyanların droqomanno, almanların Droqoman, farsların dilmanc söləri də eynən Tarqumannu sözündən yaranmışdır. (Jose V.G. Trabazo, 2014, Səh. 296)
Sumer dilinin böyük ustadları Oppert və Lenorman və digər müəlliflər isə “tarqumannu” sözünün sumer dilində olduğunu yazmış və onun aydın semantikasını da vermişlər. Bu sözün hind-avropa dillərində izahı yoxdur.
Assur mətnlərində Turqumannu sözü tərcüməçi anlamında geniş şəkildə əks olunmuşdur.
İtalyan hititşünası Joze Trabazo Sumerlərin Turqumannu sözünün xatti/hitit dilinə Tarkummae şəklində ifadəsinə xüsusi bir məqalə həsr etmişdir. Akkad dilindəki tarqumannu luvi dilində tarkummiya şəklində ifadə olunur və mənası Draqomana və ya tərcüməçi deməkdir. Bu söz uqarit dilinə tarqumiyanu şəklində xett dilindən keçmişdir.
Kammenhuberin yazdığına görə bu söz erməni dilinə tarqman şəklində xett dilindən deyil akkad və ya başqa naməlum dildən keçmişdir. Tarqumannu sözü məhz akkad dilindən ibrani dilinə tirqem ərəb dilinə – turquman, italyan dilinə turcimanj/truchiman və dünyanın digər dillərinə keçmişdir. Manzelli xett dilindəki tarkummae sözünün mənasının şərh etmək, yorumlamaq kimi izah edir. (Jose Virgilio G. Trabazo. 2014, Səh. 296)
Bəzi müəlliflər akkad dilinə sumer dilindən alınma bir söz olan Tarqumman sözünü sami mənşəli kimi izah etməyə cəhd edirlər. V.Soden, Tişler və bir çox müəlliflər Tarqumannu sözünün bəzi müəlliflər tərəfindən iddia edildiyinin əksinə bir sami-akkad mənşəli söz olmadığı fikrini