Ölü canlar. Николай Гоголь
olmaz? Biz yazarıq ki, onlar ölməmişdir; həqiqətdə təhkimçilik siyahısında da belədir. Mən mülki qanunlardan qətiyyən kənara çıxmamağa adət etmişəm, elə bunun da üstündə qulluqda mənim başıma iş gəldi; ancaq yox, bağışlayın, vəzifə mənim üçün müqəddəsdir, qanun da elə – mən qanundan çıxa bilmərəm.
Son sözlər Manilovun xoşuna gəldi, ancaq əsl məsələdən yenə də bir şey anlaya bilmədi; Çiçikova cavab vermək əvəzinə çubuğunu bərk-bərk sordu, elə də sordu ki, çubuq faqot11 kimi xırıldamağa başladı. Elə bil ki, o, Çiçikovun təklif etdiyi bu qəribə məsələ haqqında çubuqdan bir rəy almaq istəyirdi, çubuq isə ancaq xırıldayır, başqa bir şey söyləmirdi.
– Bəlkə siz bir şeydən şübhələnirsiniz?
– Ba! Heç elə də şey olar! Rica edirəm! Qətiyyən! Mən o barədə demirəm, yəni sizin haqqınızda tənqidi bir fikirdə-zadda deyiləm. Ancaq icazə verin, sizin qulluğunuza ərz edim ki, bu şeydən və, daha düzgün ifadə etmək lazım gəlirsə, bu alverdən, bəli, bu alverdən mülki qərarlar üçün və Rusiyanın gələcək işləri üçün bir uyğunsuzluq əmələ gəlməz ki?
Manilov bunu deyib başını bir az tərpətdi və çox mənalı-mənalı Çiçikovun üzünə baxdı, bu zaman onun sifətinin bütün cizgilərində və bir-birinə sıxılmış dodaqlarında elə dərin mənalı bir ifadə göründü ki, belə bir ifadə bəlkə də bu vaxta qədər heç insan sifətində görünməmişdir, bu ifadə olsa-olsa bəlkə də çox ağıllı bir nazirin sifətində, o da baş çatladan ən çətin məsələlərin həllində nəzərə çarpa bilər.
Lakin Çiçikov çox sadə bir şəkildə dedi ki, belə şeydən və ya alverdən mülki qərarlar və Rusiyanın gələcək işləri üçün heç bir uyğunsuzluq əmələ gəlməyəcəkdir; bir azdan sonra da əlavə etdi ki, hətta dövlət xəzinəsi bundan xeyir görəcəkdir, çünki bundan qanuni yol ilə rüsum alacaqdır.
– Demək siz güman edirsiniz ki…
– Mən güman edirəm ki, bu yaxşı olacaqdır.
– Hə, əgər yaxşı olacaqsa, bu ayrı məsələ: onda mən bunun əleyhinə bir söz deyə bilmərəm, – Manilov bunu deyib tamamilə sakitləşdi.
– İndi qalır qiymət məsələsi…
Manilov təəccüblə soruşdu:
– Necə yəni qiymət məsələsi? Yoxsa siz elə güman edirsiniz ki, mən bir növ ömürlərini başa verən kəndlilər üçün sizdən pul da alaram? Əgər, necə deyirlər, sizin başınızda belə fantastik bir arzu əmələ gəlibsə, onda mən öz tərəfimdən onları müftəcə sizə verirəm və qəbalə əqdini də öz üzərimə götürürəm.
Manilov bu sözü deyəndə qonaq hədsiz dərəcədə məmnun oldu: əlbəttə, bu hadisələri qələmə alan tarixçi bunu qeyd etməsəydi, onun üçün bu çox böyük bir nöqsan hesab edilərdi. Bəli, qonaq nə qədər abırlı və düşüncəli olsa da bu sözü eşidəndə az qaldı ki, keçi kimi yerindən sıçrasın, – məlumdur ki, adam ancaq ən böyük sevinc coşğunluğu duyanda beləcə atılıb düşmək istəyir. Oturduğu kresloda elə zərb ilə döndü ki, balışın üzünə verilən yun parça partlayıb cırıldı. Manilov təəccüblə ona baxdı. Qonaq öz razılığını bildirmək üçün təşəkkür ifadə edən o qədər söz söylədi ki, Manilov özünü itirdi və qıpqırmızı qızardı, başını yelləyərək bu təşəkkürə layiq olmadığını bildirdi və nəhayət dedi ki, mən öz könlümün şiddətli arzularını, qəlbimin maqnetizmini başqa şeylərlə izhar etmək istərdim, ölmüş kəndlilər nədi ki, bunlar boş-boş şeylərdir.
Çiçikov onun əlini sıxıb:
– Heç də boş-boş şeylər deyil, – dedi. Burada o çox dərindən bir ah çəkdi; sanki elə indicə ürəyini açıb tökəcəkdi, sonra isə hiss və həyəcanla bu sözləri dedi: – Siz heç bilirsinizmi, bu boş-boş şeylərlə yeri-yurdu məlum olmayan mənim kimi bir adama nə böyük bir yaxşılıq elədiniz! Bəli, doğrudan da mənim başıma nələr gəlməmişdir! Şiddətli dalğalar arasına düşən bir qayıq kimi… Necə ağır təqiblərə məruz qalmışam, necə acı-acı müsibətlər görmüşəm, özü də nəyə görə? Ona görə ki, həqiqəti gözləmişəm, vicdanım təmiz olmuşdur, zavallı dul arvadlara, başıbəlalı yetim uşaqlara kömək eləmişəm!.. – O hətta gözündən yuvarlanan yaşı yaylıqla sildi.
Manilov bundan son dərəcə mütəəssir olmuşdu. İki dost xeyli bir-birinin əlini sıxdı və kirimişcə xeyli bir-birinin gözlərinə baxdı: onların gözləri yaşarmışdı. Manilov bizim qəhrəmanın əlini buraxmaq istəmirdi və onu elə bərk-bərk sıxırdı ki, Çiçikov heç bilmirdi əlini onun əlindən necə xilas etsin. Axırda o yavaş-yavaş əlini onun əlindən çəkib çıxartdı və dedi ki, qəbalə əqdi tez düzəlsəydi pis olmazdı, özüm də bir şəhərə dəysəydim yaxşı olardı. Sonra o şlyapasını götürüb vidalaşmağa başladı.
Manilov birdən sanki yuxudan ayıldı və qorxmuş halda dedi:
– Necə? Siz getmək istəyirsiniz?
Bu zaman Manilovun arvadı kabinetə girdi.
Manilov şikayətli bir səslə dedi:
– Lizanka, Pavel İvanoviç bizi qoyub gedir!
– Ona görə gedir ki, biz Pavel İvanoviçi təngə gətirdik.
Çiçikov:
– Xanım, – dedi, – sizinlə keçirdiyim xoş dəqiqələr burada, bax burada, – əlini ürəyinin üstünə qoydu, – bəli, burada yaşayacaqdır! Və inanın ki, mənim üçün, sizinlə bir evdə olmasa da, heç olmazsa yaxın qonşuluqda yaşamaqdan böyük xoşbəxtlik ola bilməz!
Bu fikir Manilovun çox xoşuna gəldi:
– Bilirsinizmi, Pavel İvanoviç, – dedi, – doğrudan da, biz bir yerdə, bir damın altında yaşasaydıq və ya bir qarağac kölgəsi altında oturub müxtəlif məsələlər haqqında fəlsəfi düşüncələrə dalsaydıq, dərinlərə getsəydik nə yaxşı olardı!..
Çiçikov da ah çəkərək dedi:
– Bəli! Dünyada bundan gözəl bir həyat olmazdı! – O, Manilovun arvadının əlini öpərək əlavə etdi: – Əlvida, xanım! Əlvida, hörmətli dost! Mənim xahişimi unutmayın!
Manilov:
– Ba, heç elə də şey olar, arxayın olun! – dedi. – Mən sizinlə ancaq ikicə günlüyə ayrılıram, artıq yox!
Hamısı yemək otağına keçdi.
Çiçikov Alkidi və Femistoklyusu görüb dedi:
– Əlvida, əziz balalar! – Onların başı, ağacdan qayrılmış, qolları və burnu qırılmış bir qusara qarışmışdı. – Əlvida, körpə tifillərim! Siz məni əfv edin: mən sizə hədiyyə gətirməmişəm, ona görə gətirməmişəm ki, etiraf edirəm, sizin hətta dünyada yaşayıb-yaşamadığınızdan xəbərdar deyildim, amma indi gələn kimi mütləq gətirəcəyəm. Sənə qılınc gətirəcəyəm. Qılınc istəyirsənmi?
Femistoklyus:
– İstəyirəm, – deyə cavab verdi.
Sonra Alkidə sarı əyilərək sözünə davam etdi:
– Sənə də təbil gətirəcəyəm. Təbil, elə deyilmi?
Alkid
Musiqi aləti.