Qıpçaq çölünün yovşanı. Мурад Аджи
tarixi dünya elmində həmin dövrdən və həmin məlumatlarla qeydə alınır.
Varyaqlar haqqında, onların siması və davranışı haqqında dünya bir qədər sonra məlumat aldı. Yepiskop Georgi Amastridli öz rəvayətlərində rusların Amastrid şəhərinə (Qara dənizin cənub sahillərində yerləşir) amansız hücumundan danışır, qiymətli, müqəddəs xristian əşyalarını talan etmələrini söyləyir. Bu hadisə 860-cı ilə aiddir.
Ruslar IX əsrdə Bizansı narahat edirdilər. Onların Konstantinopolda, onun sarayları, dini ibadətgahları ilə ilk tanışlığı izsiz-əlamətsiz keçməyib: qədim zəngin şəhərlər haqqında söhbətlər saqalarda (xalq yaradıcılığında) əks olunmuşdur. Buna gerə də 860-da Amastrid talanı, əlbəttə, təsadüfi deyildi. Varyaqlar 839-dan buna hazırlaşırdılar. Düzdür, bəzi rus tarixçiləri təsdiqləyirlər ki, bu talanı “slavayan-rus” deyilən adamlar ediblər, ancaq heç kəs, hətta Georgi Amastridli da bu müəmmalı “xalq” haqqında təsəvvür yaratmır.
Slavyanlar və həmin ruslar hətta qonşu yaşamayıblar, onları Baltik dənizi ayırırdı. Onlar hər cəhətdən-həyat tərzinə, xarici görünüşünə, mənəvi-əxlaqi simasına görə ayrılırdılar.
Məsələn, varyaqlar Odino deyilən dini inam sahibi idilər, slavyanların o haqda heç bir təsəvvürü yox idi. Varyaqlar dəniz ticarəti ilə, hərbi igidliklərlə dolanışıqlarını təmin edirdilər. Slavyanlar isə köçəri maldar idilər, sonralar gəzəri şəkildə əkinçiliklə də məşğul oldular. Burası da var ki, o vaxtların salnamələrində deyilir: “ruslar slav|anlarlə döyüşə gedirdilər”, “slavyanlar ruslara vergi verirdilər”.
“Slavyan-rus”dan danışmaq ona bənzər ki, tarixdə yunanla ərəbin, romalı ilə mərakeşlinin bir kökdə olmasını axtarasan.
Şərq tarixçisi İbn Rüstə qeyd edirdi ki: “Rusların əkin-biçini yox idi, slavyanların torpağından gətirdikləri ilə dolanardılar”.
Həmin illərin başqa yazıçısı Hardizi bunu təkrar edirdi: “Onlardan (ruslardan) 100-200 nəfəri slavyanların üzərinə gedir və zorla özlərinə dolanacaq götürüb gəlirdilər”.
“Slavyan rusları”nın atalarına daha nə lazımdır?
Georgi Amastridlinin dini əfsanələrində (Jitiye) L.Müller “buğdanı samandan” ayıra bilib tarixi səmərəli-rasional məzmunu aşkar edib. Bizans üzrə müasir mütəxəssislərin təxminən hamısı onunla razılaşır. Ancaq onun ifşa etdiyi, hörmətdən saldığı “slavyan rusları” nəzəriyyəsi özündən sonra təəəssüfdən başqa heç nə qoymamışdır.
Bununla belə rus tarixi haqqında daha bir mif altüst oldu “Krımın cənub sahillərinə novqorodluların (ya-ud kiyevlilərin?) yürüşü və oranın işğalı” haqqında Nestorun sözləri havaya sovruldu.
Gözlənmədən aydınlaşdı ki, bu yürüş haqqında geniş mətn Rusda təxminən XV əsrə aiddir yəni hadisədən beş əsr sonra yazılıb. Müller, təbii ki, Stefan Surojlunun Suroj üzərinə rusların yürüşündən danışan Jitiyesinə əsasən Rusiya versiyasını şübhə altına aldı-heç olmasa, bunu nəzərə alaq ki, hadisələrin iştirakçılarının xatirələri bu yazılarda əsas mənbədir.
Rus salnaməçlərinin xəbəri olmayan qədim mətn, gözlənildiyi kimi, Rusiya versiyasından əsaslı surətdə fərqlənirdi. Slavyanların Krıma Novqoroddan gəldiklərini oxuyanda Müller nahaqdan təəccüblənmədiaxı, o bilirdi ki, IX əsrdə Rusda bu adda şəhər yox idi. İsveç şəhəri Xolmqard var idi, ona çox-çox sonralar Novqorod adı verdilər.
Bəs Suroju kim tutdu? Askold? Yox, yox və yenə yox! Sərkərdənin adının nə slavyanlara, nə Novqoroda heç bir dəxli yox idi. Onun adı Bravlin idi və isveçli idi.
Ədalət naminə demək lazımdır ki, “Suroj yürüşü” Rusiya tarixçilərinin özlərində də şübhə oyadırdı. Hətta N. M. Karamzin Demidovun Xronoqrafını “Stefan Surojlunun möcüzələri” ilə müqayisə edərək təəccübünü bildirmişdi.
Daha sonrakı mətnlərdə, məsələn, Konstantinopol patriarxı Fotinin moizələrində tədqiqatçılar ruslar haqqında xeyli maraqlı məlumatlar tapıblar. Orada deyilir ki, onlar Konstantinopola şimaldan gəliblər uzaqdan, gəmilər işləyən çaylarla və dənizlərlə üzərək, yollarda “başqa xalqların diyarlarından” keçərək gəlib çıxıblar.
Bu sənədlər özlüyündə çox məzmunlu və maraqlıdır, ancaq təəssüf ki, onları Rusiyada az tanıyırlar. Bununla belə az maraqlı olmayan başqa bir şey: daha nüfuzlu bir Rusiya sənədində “İllər haqqında povest”də bunların ifadəsinə az qala hamı müraciət edir.
“İllər haqqında povest” içindəki hadisələrdən iki əsrdən də çox sonra yazılıb, burada tarixi həqiqətlərlə daban-dabana zidd məlumatlar əks olunub. Burada təkcə detallar yox, hadisələrin iştirakçıları da qarışıq sapınır. Patriarx Foti rusların hücumunu özcə gözləri ilə görüb, o, xalqı şəhəri müdafiəyə qaldırıb, şübhəsiz ki, o, bu məsələni iki yüz il sonra doğulmuş Nestordan daha yaxşı bilib. Ancaq biz isə bu məsələni daha çox Nestordan öyrənir, bilməzliyin xıltlı badəsini onun əlindən qəbul edirik.
Konstantinopol patriarxının moizələrindən iki mətn saxlanıb. Onlar bilavasitə hadisələrin gedişində səslənib: biri rusların (yəni isveçlilərin T.H.) imperiya paytaxtını mühasirə etdikləri vaxt, o biri birbaşa mühasirədən sonra. Bu iki sənədi “İllər haqqında povest”in mətni ilə tutuşduran Müller uyğunsuzluqlardan heyrətə gəlib.
Əlbəttə, burada bütün fərqli oxunuşlardan danışmaq mümkün deyil. Barışməz ziddiyyətlar tapan təcrübəli Müller qəti bir nəticəyə gəlir: “Povest"ə ümumiyyətlə inanmaq olmaz. Orada hər şey salnaməçilərin kefinə gələn uydurmalardır əfsanələr düzəltmiş və bu əfsanələri böyük Rusiyanın tarixi etmişlər.
Bela çıxır ki, slavyanlardan heç kim Çarqrad qapılarına qalxan-sipər olmayıb, bu sipər məhz varyaq döyüşçüsü olub. Bütün dünya bir yanadır, rusiyalılar bir yana bütün dünya bir şey bilir, rusiyalılar başqa şey. Ancaq Nestoru qəsdən hadisələri təhrif etməkdə günahlandırmaq bağışlanmaz səhv olardı günahkar Nestor deyil. Təhrif edən o deyil. Necə baş verib, o barədə bir az sonra.
Müqəddəs Kiril və Mefodi kimdir?
Rusiya tarixinin gerçək yazılmadığından şübhələnmək üçün ötəri nəzər kifayətdir. Slavyan şişirdici tarixçiləri müqəddəs Kiril və Mefodi qardaşları ilə bağlı Rusiya tarixinə nələr yazmayıblar: onlara abidə ucaldıblar, şərəflərinə bayram keçirirlər. Ancaq kim və harada sübut edib ki, onlar slavyandırlar?
Qardaşlar slavyan torpaqlarından uzaqlarda, Çöldə (Dəşti-Qıpçaq dövləti nəzərdə tutulurT.H.), paytaxtı Fanaqori olan Böyük Bulqar xaqanlığında doğulublar. Onlar türkcə (bəzən protobulqar da deyirdilər) danışır və türkcə yazırdılar o vaxt Çölün dili bu idi. Bunda slavyan adına nə var idi? Yeni yazını onlar öz doğma türk dili üçün düzəltmişdilər runik yazının (Orxon-Yenisey abidələrinin yazıldığı əlifba nəzərdə tutulur T.H.) əsasında və məhz onun əvəzində bu yeni türk əlifbası yarandı.
Qardaşlar çin və ya zulus dillərindən necə baş açırdılarsa, slavyancanı elə bilirdilər yəni slavyanca bilmirdilər. Müqəddəs Kiril slavyan əlifbası, necə deyərlər, kiril əlifbası kəşf etməyib, o, qlaqolik əlifba yaratmışdı.
Türklər