Ostatnie lata polskiego Wilna. Tomasz Stańczyk
dokonać wielkich rzeczy. I życie od razu straciło dla mnie swój urok. Powiedziałem sobie, że skoro nie mogę być wielkim, to nie mam po co żyć. […] Ogarnęło mnie takie zmęczenie, że postanowiłem skończyć z sobą i to nieodwołalnie. Układałem nawet plany, jak to wykonać. Ostatecznie zdecydowałem się wyjechać łódką na ulubione jezioro Trockie, stanąć na brzegu łodzi i strzelić do siebie z rewolweru. Rozumowałem, że gdyby strzał nie był śmiertelny, wpadnę do wody i nikt już nie zdoła mnie uratować”13.
W marcu 1887 roku niedoszłego samobójcę aresztowano w związku z jego dość przypadkowymi kontaktami z kontynuatorami działalności terrorystycznej frakcji Narodnej Woli, którzy przygotowywali zamach na cara Aleksandra III. Jeden z nich, Józef Łukaszewicz, zamierzał skonstruować w Petersburgu bombę z materiałów ściągniętych z Wilna i w tym celu wysłał nad Wilię innego spiskowca, dając mu adres rodziny swojego szkolnego kolegi, Bronisława Piłsudskiego. Emisariusz skorzystał w Wilnie z pomocy Józefa, który zapewnił mu nocleg, a następnie w jednej z aptek pobrał potrzebne materiały i wrócił do stolicy. Gdy cała grupa wpadła w ręce policji, w petersburskim mieszkaniu Bronisława znaleziono nielegalne druki terrorystów, co wystarczyło do wydania na niego wyroku śmierci. Ostatecznie karę tę zamieniono na 15 lat katorgi, jednak pięciu głównych spiskowców powieszono. Wśród nich był 21-letni Aleksander Uljanow, starszy brat Włodzimierza Lenina.
Józefa Piłsudskiego aresztowano w mieszkaniu ciotki Lipmanówny. Podczas procesu występował w roli świadka, bo uznano go jedynie za wykonawcę poleceń brata, ale i tak został skazany w trybie administracyjnym na pięcioletnie zesłanie na Syberię.
Do Wilna powrócił latem 1892 roku, ale zupełnie odmieniony – na Syberię został zesłany jako chłopiec, a teraz był już mężczyzną z gęsta brodą. Nic więc dziwnego, że jeden z przyjaciół, do którego wstąpił po powrocie, w ogóle go nie poznał. Zresztą trudno się dziwić, skoro nie rozpoznała go nawet rodzona siostra.
Kartka okolicznościowa wydana z okazji koronacji obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej. Józef Piłsudski był czcicielem tego wizerunku maryjnego.
(Biblioteka Narodowa)
Józef Piłsudski podczas uroczystości koronacji obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej. Wilno. 1927 r. (NAC)
Józef Piłsudski z członkami korporacji „Piłsudia”. Wilno 1932 r.
(NAC)
Józef Piłsudski (drugi z prawej) z kolegami z wileńskiego gimnazjum. 1885 r.
(NAC)
Józef Piłsudski i jego żona Maria Piłsudska (trzecia z prawej) w Olkuszu, w gościnie u Antoniego Minkiewicza, szefa miejscowej Polskiej Organizacji Wojskowej. 1916 r.
(NAC)
Józef Piłsudski z rodziną. Wilno. 1919 r.
(NAC)
Nawiązał kontakty z miejscowymi socjalistami. Wprawdzie przed aresztowaniem uważał się za „płytkiego socjalistę”, lecz na Syberii zetknął się ze Stanisławem Landym i innymi działaczami „Proletariatu”. Poznał też Bronisława Szwarcego – członka Centralnego Komitetu Narodowego przed wybuchem Powstania Styczniowego – który stał się jego mentorem i miał duży wpływ na ugruntowanie się jego niepodległościowych poglądów.
Spotkania odbywały się w mieszkaniu Dominika Rymkiewicza przy ulicy Święciańskiej (Švenčionių). Prawdopodobnie to właśnie tam poznał urodziwą Marię Juszkiewiczową – zaangażowaną w tajne nauczanie córkę wileńskiego lekarza. Wcześniej była słuchaczką wyższych kursów dla kobiet w Petersburgu i wtedy zbliżyła się do rewolucjonistów, w związku z czym została nawet czasowo aresztowana. Następnie wyszła za mąż za inżyniera Juszkiewicza, urzędnika ministerstwa komunikacji, i „obdarzona niezwykłym dowcipem, gruntownie i wszechstronne wykształcona, stała się niebawem gwiazdą petersburskich salonów”14.
Po unieważnieniu małżeństwa wróciła do Wilna i tam zrobiła wielkie wrażenie na młodszym od niej o dwa lata Józefie Piłsudskim. Być może Piłsudski poznał wówczas także Romana Dmowskiego, który przebywając na zesłaniu w Mitawie, odwiedzał czasem Wilno. Legenda głosi, że obaj panowie rywalizowali wówczas o względy Juszkiewiczowej, brak jednak na to przekonywujących dowodów.
W 1893 roku do Wilna przyjechał członek-założyciel utworzonej w Paryżu Polskiej Partii Socjalistycznej Stanisław Wojciechowski, który w lesie na Belmoncie spotkał się z Piłsudskim, Ludwikiem Zajkowskim, Aleksandrem Sulkiewiczem i Stefanem Bielakiem (dwaj ostatni byli polskimi Tatarami). Spotkanie, które później uznano za I krajowy zjazd PPS, odbyło się przy chlebie i mleku przyniesionym z domu siostry Piłsudskiego, Zofii, która mieszkała u podnóża Belmontu15.
Wkrótce zapadła decyzja o wydawaniu pisma „Robotnik”. Maszynę drukarską zakupiono w Londynie i w częściach przemycono ją do kraju. Tajna drukarnia znajdowała się początkowo w pomieszczeniach apteki Kazimierza Parniewskiego w Lipniszkach, niecałe sto kilometrów od Wilna. Pierwszy numer „Robotnika” ukazał się w lipcu 1894 roku, jednak po kilku miesiącach drukarnię trzeba było ewakuować z powodu… miłosnych problemów zecera Władysława Głowackiego, byłego członka partii „Proletariat”. Ten wszedł bowiem w „bliższe stosunki z niemłodą nawet kucharką aptekarza i gdy nie chciał się z nią ożenić, zagroziła donosem”16.
Ostatecznie niesłownego amanta zmuszono do ślubu z upartą kobietą i wysłano do pracy w głębi Rosji, drukarnię zaś przeniesiono do Wilna, początkowo urządzając ją przy ulicy Tombakowej (Ševčenkos). Wojciechowski składał kolejne numery, a Piłsudski jako redaktor był odpowiedzialny za artykuły, przy czym część z nich pisał sam. Do jego obowiązków należał także kolportaż. Nielegalnym wydawcom pisma wiodło się jednak na tyle kiepsko, że „kilka razy zastanawiali się poważnie nad ewentualnością zamknięcia budy [drukarni] i pójścia w świat dla chleba”17.
Obawy przed kolejną dekonspiracją, a także kłopoty z dostarczaniem „Robotnika” z Wilna do centrów przemysłowych w Królestwie Polskim sprawiły, że Piłsudski postanowił przenieść drukarnię do Łodzi. Przedtem jednak zmienił stan cywilny, gdyż latem 1899 roku wziął ślub z Marią Juszkiewiczową. Ponieważ partnerka była rozwiedziona w kościele ewangelicko-augsburskim, jedyną możliwością zawarcia związku małżeńskiego było przejście Piłsudskiego z katolicyzmu na luteranizm.
Małżonkowie Dąbrowscy – bo takie nazwisko widniało w ich fałszywych dokumentach – sprowadzili się do Łodzi w ostatnich dniach października 1899 roku. Kilka miesięcy później zostali aresztowani, ale to już historia na inne opowiadanie…
{Przypisy
1 J. Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. 9,