Kopwond. Anthony Feinstein
kan dit nie kry nie. Die son skroei. Toe hy sy oë weer oopmaak en sy nek uitstrek, sien hy ander mans lê oor die gebied gesaai, versteen soos hy. Hy voel nou nie meer so alleen nie, maar niemand is nader aan die swaar gewonde man nie.
Hy kyk weer. Vlieë koek saam op die blink, glibberige gemors wat by die man se maag uitpeul. Hul gezoem vermeng met sy gekreun. Met afgryse sien Jan die man maak sy oë oop. Dit kan nie wees nie – hy is by sy bewussyn! Hulle kyk na mekaar.
Die gewonde man probeer iets sê. Wat is dit? … Water. Die man vra water. Jan wil vir hom sê hy het nie water nie, maar hy kan die woorde nie uitkry nie. Hoe hard hy ook al probeer, hy kan nie praat nie. Sy stem is weg. Hy voel met sy hand op sy keel of hy beseer is. Hy is nie.
Hy begin paniekerig word. Hy wil skree: Help! Help die man hier langs my wie se ingewande uitgeruk is.
Maar hy kry nie ’n geluid uit nie. Sy stem is weg. Die gewonde man smeek sag om water, met sy oë wat in Jan s’n inboor. “Water, water,” sê hy in ’n krakende stem. Waarop Jan net met stilte kan antwoord.
Jan is nie seker hoe lank hy daar gelê het nie. Hy moet weer sy oë toemaak. Maar nou druk hy sy ore ook toe, desperaat om die smeking van ’n sterwende man uit te sluit. Dit is hoe die myngrawers hom vind. Hulle trek Jan se hande van sy ore af. Hy skrik toe hulle aan hom vat en hy maak sy oë bang oop. Die man langs hom is dood en die myngrawers jaag die vlieë weg, maar hy kan sien dit help nie, want die swerm is te groot. Jan wens hy is ook dood. Daar is geen vreugde daaraan om dít te oorleef nie. Hy voel skuldig omdat hy gered is. En hy kan steeds nie praat nie.
Jan word per vliegtuig na die psigiatriese hospitaal in Pretoria gebring. Die verwysing lui bloot: “18-jarige man. Stom, fisiek gesond.” En dis al wat ons weet.
My eerste indrukke van die man is gunstig. Hy het mooi gelaatstrekke, is klein gebou en het ’n stil, eerbiedwaardige houding met ’n melancholiese ondertoon. Geen vernietigende smart of groot vertoon van angs nie. Hy kommunikeer deur te skryf en dis hoe ek hoor wat op pad van Ondjiva gebeur het.
Die uitdaging is om hom sover te kry om klanke voort te bring voordat hy sal kan praat, maar ons behaal nie sukses daarmee nie. De Jager neem by my oor. Ons het ’n meer ervare hand hier nodig, verduidelik hy. Dis diepe waters. Ek stem volmondig saam, maar selfs ervaring help nie. Daar kom g’n geluid by Jan se mond uit nie. Die weke word maande.
Intussen keer kmdt. Jang van nog ’n Ystermankursus terug. Sy arm is gespalk en hy verduur baie pyn, Ysterman-soort pyn. Gelukkig het hy die gestel om dit te kan vat, lig hy ons in, maar daar is nie sprake van ’n sertifikaat om dit te bewys nie.
“Wat beteken ’n simpel sertifikaat in elk geval?” vra hy vererg. “Net ’n fokken stuk papier, dis wat dit is.” Nadat hy dié sakie in perspektief gestel het, word Jan die voorwerp van sy gramskap en beweer hy daar’s ’n slang in die gras. Die kommandant vermoed altyd daar’s ’n slang in die gras. Hoe weet ons Jan is nie besig om te maak of hy nie kan praat nie? Dis tog duidelik, spreek die goedhartige Jang sy mening uit, dat dit sy paspoort uit die oorlog uit kan wees. As hy weer begin praat, stuur ons hom terug. Dus bly hy nou liewer tjoepstil.
Die kommandant oorweeg allerlei take as straf vir Jan se behandeling. “Hou op om hom in watte toe te draai,” vermaan hy. “Laat hom die kakhuise skoonmaak. Met ’n tandeborsel. Laat hom aan parades deelneem. Laat hom lang ente hardloop. Teen steil heuwels uit. Ek bedoel, sy bene werk tog? Werk so ’n bietjie rof met hom. My fok, sit ’n ertjie onder sy matras. Dit sal dinge so ’n bietjie ongemaklik maak vir die klein prinsie.”
Kmdt. Jang skep asem. ’n Glimlag verskyn op sy gesig. ’n Mens kan sien hoe die ratte in sy kop werk. Ek sal hierdie lyfwegsteker onder hande neem, kan ’n mens hom sien dink.
Maar die kolonel het genoeg gehoor. “Ons sal net mooi die teenoorgestelde doen,” beveel hy. “Laat ons erken dat ons terapie nie gewerk het nie. Miskien sal tyd saam met sy gesin sy stem laat terugkom.” Jan se ouers woon aan die kus in Port Elizabeth, 900 km ver. Ek kry opdrag om hom huis toe te neem.
Ek sien nie uit daarna nie. Jan is ’n enigste kind en sy ouers het bitter min inligting oor wat gebeur het. Hulle weet hy word in Pretoria behandel, maar waarvoor? Psigologiese stomheid is ’n moeilike begrip om oor die telefoon te verduidelik. Hulle is dus nie oor die diagnose ingelig nie. Hulle is egter gerusgestel dat hy medies nie in gevaar verkeer nie. Dit verskaf ’n mate van troos, maar dit maak hulle nie minder bekommerd nie.
Ons vlieg Port Elizabeth toe in ’n Dakota van die leër, ’n ou raserige rammelkas. Ons is die enigste twee passasiers. Daar is geen vensters nie en die binnekant is somber. Van tyd tot tyd leun die vlieënier agtertoe en skreeu die naam van ’n dorp waaroor ons vlieg.
Jan sit oorkant my. Hy is bly dat hy huis toe gaan en het vir my in ’n briefie dankie gesê. Hy kyk na my en glimlag effens. Ek glimlag terug. Dit is ’n lang vlug en later verdof die glimlagte. Ons stryk die middag om 12:00 neer. Ek klim eerste uit die vliegtuig.
Aan die onderpunt van die trap staan ’n ou egpaar. Is hulle Jan se oupa en ouma? wonder ek. Maar nee, hulle is inderdaad sy pa en ma. Hulle het hom laat in hul huwelik gekry, hul wonderwerk-kind, lank nadat hulle ophou hoop het. Dit gaan nog moeiliker wees as wat ek gedink het. Hulle lyk paniekbevange.
Ek stel myself voor en hulle stamel iets terug. Is dit George en Grace? Maak nie saak nie, want hulle kyk nie na my nie, maar verby my, op soek na hul seun, wat so naby agter my loop dat hy ’n oomblik nie sigbaar is nie. Ek staan eenkant toe en skielik is hulle al drie bymekaar. Daar is ’n oomblik van oorblufte stilte terwyl ’n ouer se ergste vrees plek maak vir verligting, so groot dat die pa en ma daar voor my oë op die aanloopbaan as ’t ware kleiner word.
Die ma huil. Die pa sit sy arm om haar skouer. Jan beweeg nie. Hy lyk verlore. Sy pa gee versigtig ’n tree vorentoe en gaan staan stil. Hy kyk eers na my asof hy wil vra: Mag ek my seun maar ’n drukkie gee? “Asseblief,” sê ek, met ’n knop in die keel, en ek staan vinnig terug, verbouereerd deur die ontsag wat hulle my betoon. Dis ék wat geen reg het om hier te wees nie.
Jan se ouers verwerk sy stilte baie goed. Dis duidelik dat hulle iets heelwat ergers verwag het. Hy lyk fiks en is bruingebrand. Hy loop, hy kan hardloop, sy verstand is helder, hy leef! Wat maak ’n klein dingetjie soos om te kan praat saak? Hulle sal hom daardeur help – sy ma verseker my daar is niks soos tuisgemaakte kos en liefde nie.
Sy hou my hand styf vas. “Dankie, dokter, dankie.” Sy huil steeds. Sy pa hou my ander hand vas. Hy skud dit met oorgawe. Ek is skaam oor hul dankbaarheid. Wat het ek gedoen om dit te verdien? Ek is maar net die chaperon wat die kort lootjie getrek het, die groentjie-psigiater, ’n dienspligtige nes hul seun. Die oorlog is ’n skandalige gemors en ek is jammer oor hul hartseer, hul stukkende seun en dat ek hom so aan hulle moet oorhandig.
Maar ek verwoord niks hiervan nie.
Terug by 1Mil is daar slegte nuus. Die weermag stuur my en Vlakvark na die gevegsfront. Ver in die noorde van Suidwes is daar ’n garnisoendorp met die naam Oshakati, die tuiste van die grootste militêre basis in die oorlogsone. Ons moet ’n psigiatriese sorteringsdiens van daar af bedryf en die troepe vir post-traumatiese stres evalueer. Vlakvark gaan eerste en ek sal hom dan ná ’n paar maande gaan aflos.
Ek is skrikkerig vir wat voorlê, maar nie die kolonel en sy trawante nie. Hulle is baie opgewonde en ingenome met hulself. Ons gaan die PIE-beginsel in die behandeling van emosionele trauma toepas, vertel hulle my: Proximity (nabyheid aan die gevegsone), Immediacy (vinnige behandeling) en Expectancy (laat die soldaat baie duidelik verstaan dat hy sál terugkeer na die slagveld).
Maar eers moet ons beginner-psigiaters nog genesing help bring. Selfs dít is egter ’n oordrywing van ons kwalfikasies. Ek kan myself nog nie ’n psigiater noem nie. Ek het skaars ses maande se blootstelling aan psigiatrie agter die rug en nou moet ek ’n eenman-eenheid word wat gevegspanning in ’n oorlogsone moet gaan bestuur. Is dit nie ’n bietjie gou nie? Hel nee, word daar aan my gesê, dis oorlog, man. Oorlog! Ons kan nie bekostig om tyd te mors nie. En daar is nie plek vir swakkelinge nie. Staan regop! Skouers reguit! Boude in! Pak jou sak en gryp die geleentheid aan. Jy vertrek binnekort.
Ek