Vatmaar. AHM Scholtz
laat. Sy het haar laaste asem uitgeblaas. Net toe het die vuur die dak laat inval en alles het stil geword.
Chai het toe vir ons boys gesê om die grawe en pikke te bring en ’n graf te grawe net langs die lyk. Hy het vir die jong vrou, wat nog altyd nie gehuil het nie, gesê: Miesies, dit is Miesies se eer om die ouma in die graf te sit.
Sy het die ou vrou ingerol en die Onse Vader opgesê. Chai het dit saam met haar gesê. Met die Bybel teen haar bors vasgedruk het sy gesê: Vader, vergeef hulle, hulle weet nie wat hulle doen nie.
Sy het omgedraai na waar die Queen se manne op hulle pêre sit en na hulle toe gespoeg.
Ons het die gat toegegooi. Die jong vrou het ’n stuk hout gevat en daarmee ’n ketel uit die gloeiende as van die kombuis gekrap, dit vol sand gemaak en dit op die graf se koppenent neergesit.
Sy het net na die mans gekyk wat nog altyd op hulle pêre gesit het. Hulle het weggekyk, hulle kon haar nie in die oë kyk nie want sy was nie bang vir hulle nie. Dit het alles gebeur sonder dat die Queen se manne ’n vinger gelig het. Ek het Corporal Lewis net hoor sê: We must obey orders.
Hierna moes daar nog vier plaashuise afgebrand word. Dié keer het Chai ander planne gehad. Hy het mos geweet hoe om ’n witman te gebruik.
Maar hier het Ta Vuurmaak vaak geword en gesê: Ek het al klaar te veel waarheid gepraat. (Sy geskiedenis het hy “waarheid” genoem.) Julle stout seuns sal moet wag vir die orige vier huise. Gaan nou huis toe en doen julle se werk, ek wil slaap.
Dit was ’n lang wag tot die Sondag ná die volgende pensioendag. Ta Vuurmaak het ’n kelkie gehad wat hy uit een van die plaashuise gehaal het en dit was sy kosbaarste besitting, het hy gesê. Net hy mag daaraan geraak het. Hy het altyd gesê dit is sy oorlogsgedagtenis. Hy het dit vol sjerrie gemaak en gesê ’n mens moet dit drink soos by nagmaal, en dan het hy die wyn so stadig gedrink as wat hy maar kon.
Na die eerste kelkie, het ons die grootste onder ons met die elmboog gestamp en gesê: Vra nou.
Ta Vuurmaak, het die seun dan gesê, vertel vir ons van die ander vier plaashuise.
O ja, het die ou man gesê. Die eerste een is tot op die grond afgebrand, soos wat die orders van die Queen gesê het. Dit was Queen Victoria. Ek weet nie wanneer Chai en die Corporal besluit het om die Queen se orders te verander soos dit hulle pas nie. Ons, die spioene, het dieselfde ding bly doen. ’n Queen se man te perd en een van die Queen se boys met die wa en osse moes al die Boerevrouens en -kinders met hulle se kos na die konsentrasiekamp toe aanry. So was dit tot by die vyfde plaashuis. Julle onthou mos nog die eerste een is tot op die grond toe afgebrand, het Ta Vuurmaak gesê.
Ja ja ons onthou, het ons soos ’n koor gesê.
Toe die wa met die Boeremense en hulle se goed by die vyfde plaashuis vertrek, het Chai vir my gesê: Jy bly by ons, en jy hou jou bek.
Hy het sy vinger oor sy lippe gesit. Chai het drie plaasvolk by hom gehad wat die Corporal ook boys van die Queen gemaak het, ook teen sikspens ’n dag en resoen. Hulle moes my help om die sinkplate van die dakke af te haal en om die beste hout, vensters en deure uit te breek en die beste huisraad, potte en panne bymekaar te maak. Chai het gesê dis vatmaar-goed.
Die beste goeters is op die Queen se wa gelaai totdat daar niks meer kon op nie.
Toe is ons met ’n korter pad terug wat Chai lyk my goed geken het. Onse watertenk was leeg en Chai het vir die Corporal gesê as ons deur die nag trek sal ons teen die oggend al die water hê wat ons nodig het, en nog meer.
Net soos hy gesê het, het ons by daai groot boom gestop. Hy is nou dood. Sien julle hom?
Ta Vuurmaak het met sy vinger na die boomstomp gewys en ons het weer soos ’n koor gesê: Ons sien.
Alles is baie versigtig afgelaai en met die sinkplate toegemaak. Ons het klippe bo-op gepak sodat die wind dit nie kon wegwaai nie. Hulle het omtrent al die kos vir my gegee en gesê: Bly hier tot ons terugkom.
Ek het vir Chai gevra waar ek moes slaap. Ek kon nie soos ’n muis daar tussen die goed slaap nie want die slange gaan altyd agter die muis aan.
My kinders, het Ta Vuurmaak gesê, Chai is goed skelm-slim. Hy het vir my gesê: Onthou jy die groot treinwatertenk by een van die sidings hier op die spoorlyn wat die Boere vol gate geskiet het?
Ja, het ek gesê.
Dit sal nooit meer water hou nie, sê hy toe. So vat vier osse en trekgoed en gaan haal dit vir jou want dit sal ’n baie lekker slaapplek uitmaak.
Ek is daardie nag met vier osse na die treinwatertenk toe. Dit het begin reën waar Vatmaar begin en die tenk het die sloot gemaak wat julle diesdae die Vatmaar-pad noem.
Toe op ’n dag het Chai teruggekom met genoeg kos vir ’n maand. Hy het gesê: Bly net hier, alles is oor, hulle is besig by Vereeniging. Ons moet regmaak vir vrede.
Toe het Chai weer vir ’n hele tyd weggebly. Op ’n oggend het hy en die Corporal (sonder uniform) kom kyk of alles nog reg is. Hulle het met ’n verewaentjie met twee pêre voor gery en meel, koffie en suiker gebring. Toe hoor ek die Corporal sê vir Chai: You know, Chai, we were fools for not taking sheep and cattle too.
Oom Chai vertel vir Ta Vuurmaak van Oupa Lewies se liefde
Nie lank daarna nie het daar mense gekom en ysterpenne in die grond begin slaan en dit op ’n stuk papier gemerk. En ek het vir Chai tussen hulle gewaar. Ek het gaan kyk wat aangaan. Toe die Corporal en Chai tussen die penne begin rondloop en praat, het ek probeer verstaan wat hulle sê, maar ek kon nie. Só het ek gesien hoe Vatmaar op papier gesit word.
Ons kinders wou al loop, maar Ta Vuurmaak het gesê hy kan net sowel die res van die waarheid vertel. Teen dié tyd was die bottel sjerrie byna leeg.
Chai het ’n bietjie te baie te drinke gehad, het Ta Vuurmaak gesê. Hy het een Krismismiddag ’n kan khadie gebring. Hy het gesê hy het gedink hy sal my maar besoek, want ons het ’n lang pad saamgekom.
Ek was baie verstom toe ek hoor wat uit dié Chai se bek kom. Hy het gesê die Corporal het nie met die ander Rooinekke gepraat nie. Hy het gemeen hy is beter as hulle. So hy het snags met hom wat Chai is, gesels. As hulle alleen was.
En toe vertel Ta Vuurmaak vir ons wat Oom Chai vir hom vertel het.
Die Corporal het vertel dat hy ’n meisie in Vryburg ontmoet het. Ruth was haar naam. Ek wou hom nie vra of sy wit of nie wit was nie. Toe vra ek maar wat is haar van. Hy het gesê hy dink nie sy het ’n van nie. Toe weet ek sy moet swart wees.
Hoe oud is die meisie? vra ek.
Hy het gesê so sewentien.
Weet haar ouers van jou, Corporal? het ek gevra.
Yes, they all like me but the old aunty said: If you really want her you must give bogadie (lobola) as you soldiers just make children by our women and then forget them. And another thing is, you white-face people’s children are not our own as you make them Coloureds, and help them turn against us.
Charlie, het die Corporal vir my gesê, it is now four months since we were in Vryburg and I cannot get her out of my mind.
Ek het regtig jammer gevoel vir hierdie Corporal Lewis want hy het uit sy hart uit gepraat.
Onthou jy die eerste huis wat afgebrand is, Ta Vuurmaak?
Ja, ek onthou, Chai.
Wel, ek het gedink ek kan nie staan en kyk hoe die Boere oor niks moet ly en hoe vrouens en kinders uit hulle huise gevat word en hoe alles wat hulle het aan die brand gesteek word op orders van die Queen nie. Ek het besef ons Cape-boys moet die vuilwerk doen terwyl die Queen se manne staan en kyk hoe ons dit doen. As ons sou weier, weet ek nie wat hulle aan ons sou gedoen het nie. Miskien sou hulle ons geboei en tronk toe gestuur het omdat ons nie wou, soos hulle sê, orders obey nie. Want ons was nie die Queen se Cape-boys nie, ons was die Queen se manne.
Onthou jy die nag toe ons naby die tweede plaashuis oorgestaan het? Ons het die nag agter daai blou