Sandveldstories. Ferdinand Deist
lat die sop spat, en m’t die tyd wat jy ’n stuk biltong kan dwars gedrai ’t en sommer so ’n reep kan afgeskeur en gekou ’t. Dis ook ’ie dag wat jy heeltemal moet vergeet vannie lekker goed vannie lewe soos tamatiekonfyt en groenvyekonfyt. Want as jy daai groenvy so byt, issit so goed of jy stop ’n handvol spykers in jou mond in.
Elkeen van daai duisenne pitjies kry ’n vasplakplek tussen ’ie plestiektanne en jou ghams en daar sit hulle op hulle se puntjies en m’t elke kou boor jy hulle dieper innie vleis in. Hoe meer jy hulle m’t jou tong sam uit jou tandvleise prebeer uittrek of na die kante toe prebeer uitskywe, hoe meer plak jy vannie pitte wat nog in jou mond gewees ’t onner ’ie plestiek vas en hoe meer pynplekke maak hulle oop.
As ’n man m’t winkeltanne sam so ’n pynkyk innie oog kry en sy hand so onner sy neus bak maak en sy kakebene beginne beweeg, kan jy mar weet die Bywelwoord ’t waar geword: Daar kom ’n tyd wat jy van sil sê lat jy daar geen behae in ’t nie, selfs nie eens innie tyd van groenvyekonfyt nie.
Dis dié lyding wat ou Ta’ Anna van Wyk gelat besluit ’t sy sil aan ’ie anner kant by die tyd vannie stomp tanne verbykom.
Sy’t allie jare hier op Eselspoort innie wit huisietjie m’t die twee gewels ennie buitetrap gebly, net so skuins oorkant Jan Plesie se keffie. En sy’t in allie jare wat ek haar geken ’t nooit ’n inkilte tand in haar mond gehad nie. As sy aan ’t koue gegan ’t, het dit kempleet gelyk of sy die onnerent van haar neus m’t haar ken se punt sam sit krap. Mar wat geëet ’t, was Ta’ Anna. Daar was nie ’n dis wat sy verbygeloop ’t nie: hard of saf, tai of bros, sy’t die een m’t die anner kafgedraf. Van melktert tot styk en van tammeletjie tot growwe brood. En g’n nooit het jy vir haar – soos vir baie anner mense – ná ete m’t ’n bottel lewensessens of ’n pakkie koeksoda innie hand gesien nie. As sy daar vannie maalsessie aan ’ie tafel af opgestaan ’t, het sy haar kôfietjie gesuiwe en geloop doen wat gedoen moet gewees ’t. Assit nou nie gewees ’t vir haar kleinseun se geleerdheid nie, sil sy seker die graf ingegan ’t sôner om onbehae te gehad ’t oor tanne.
Mar die meetsnoere was annerster gestel gewees vir haar. Haar kleinseun, Koos, het by die uniwerseteit geloop leer en ’t toe op ’n dag sy graad moet gekry ’t. En buie of bars, ou Ta’ Anna moet gesaam ’t na dié funksie toe.
Hoe hulle dit reggekry ’t ommie arme ou mens om te gepraat ’t om vir haar vir dié okkasie ’n stel winkeltanne te gelat maak ’t, weet ek nie. Want sy was altyd die ene wat die anners uitgevreet ’t oor ’ie ydelheid van winkeltanne en wat g’n niks meelye gehad ’t m’t dié wat onner ’ie pyn vannie plestiekghams gely ’t nie.
Hoe ook al, sy’t so twee mane voor ’ie tyd vir haar by die tan’arts oppie dorp ’n stel gelat maak. En toe ’t die passery gebeginne. Die eerste dag wat sy die speul t’ruggevat ’t, het sy virrie tan’arts ’n streep oppie plestiekdeel vannie tanne getrek om te wys waar hy die goed moet smaller maak, oor hulle te breed is. Wat hy toe ook gedoen ’t. En hoe hy nou ok al an haar gesit ’t ommie tanne daar by hom an te pas, solat hy kan sien, sy’t net geweier en gesê sy sil self by die huis loop kyk of hulle nou reg is.
’n Week later ’t haar seun haar weer moet dorp toe gevat ’t oor ’ie tanne noggie reg gepas ’t nie. En sy’t weer virrie tan’arts gebeduie lat die goed te breed is en lat hy hulle moet smaller maak. Die tan’arts het weer annie tanne gewerk en hulle vir Ta’ Anna t’ruggegjee om te loop anpas. Mar ’n week later was sy weer t’rug gewees m’t dieselle klagte. Mar toe wassie tan’arts al moedeloos gewees.
“Mar Ta’ Anna,” sê hy vir haar, “dis onmoontlik lat die tanne nog altyd te wyd kan wees. Kyk, hier issie mate wat ek van Antie se mond gevat ’t. Dié tanne is nou al ampers ’n duim smaller as Antie se ghams. Hoe kan hulle dan nog altyd te wyd wees?”
“Mar wie ’t dan nou van my ghams gepraat?” vra Ta’ Anna verstom. “Die breedgeit vannie tanne ’t niks te make m’t die mate van my mond ’ie. Dis innie fiespyst-glasie voor ’ie bed lat die speul nie wil inpas ’ie.”
Frans en Lakkie se Peddelford
Voorla’ jy nou dink ons speul daar van my kontrei af was, met permissie gesê, agterlik en niks gewoond nie, moet ek jou vertel van Frans en Lakkie se trip m’t die Peddelford. Dit het so gekom.
Ons wêreld het sterk beginte vooruitgan. Dit het vir drie jaar agtermekaar goed gereent ennie skaap het tweelinge en drielinge gegooi en dik wol gedra. Toet ons eers die farao se droom vannie vet are ennie vet beeste geverstaan. Want voor ’ie tyd het ons baie gewonner oor dié lat ’n aar vet kan wees en ’n bees kan blink.
En met dié lat daar nou so goed vir ons gesôre is, het die mense beginte karre en lorries en trekters koop. Perty het die goed nuut gekoop, anners tweedehands en nog anners derdehands, afhangende van waarvanna-af hulle nou op hulle se voete gekom het ná die vorige onnerdeurslag. En so het dit gekom lat Frans en Lakkie hulle eie ryding aangeskaf het. ’n Mott’l T-Ford, ’n Peddelford – so ’n swarte.
Nou weet ek nie of jy ’n Peddelford ken en of jy die ding kan dryf nie. Mar ek kan vir jou sê dis nie sommer ’n hierjyse mouter daai nie en dis ook nie sommer elke hierjy wat die ding kan dryf nie. Hy’t onner oppie vloer ’n speul peddels wat jy nou net mooi moet weet wat elkeen voor is, annerste ry jy waar jy kyk en nie waar jy wil gery het nie. Die ding het nie ’n klats soos ’n anner mouter nie. Nee, hy’t net ’n speul peddels. Swaai jy die slinger voor, loop hy. Trap jy nou die eerste peddel in, is jy in lou gjeer. Trap jy die tweede peddel, is jy in sékind, en daar bly jy. Dis nou as jy nie die anner peddel trap nie. Want dan’s jy in rewirs. Pluk jy die handbriek op, staan jy, mar dan’s hy vrek. En dan moet jy weer van voor af slinger draai ennie ding van agter af inhol. Dis hoekom hulle daai tyd gesê het: “Laf ies laaik ’n ould Fort kaar: eesie toe staart, bat haart toe stop.” Dis wat ou Frans en Lakkie ook heel gou uitgevinne het. Nou nie vannie liefde nie, mar vannie Peddelford.
Want sien, dié twee het mos nou, toet hulle die Peddelford gekoop het, gerekent hulle kan nou sommer ver loop vry, t’n minste dertig of veertig myl ver. Mar solat hulle hul darem nou nie hoog innie skanne steek voor ’ie vroumense nie, besluit hulle toe om net eers die Peddelford te gaan tes – net so ’n entjie. En daar het die ding al begint.
Hulle het die Ford gestaart gekry en Frans het hom ingehol gekry en opgespring. En toe gaan dit alte plesierig innie pad af. Glads so goed lat hulle ampers gebesluit het om om te draai oor hulle nou die slag vannie Peddelford mooi het, sien. Mar met dié wat hulle toe nou wil omsit, is hulle so te sê op ’n hek en hulle besluit toe om mar annerkant die hek te loop drai, oor daar minner klippe en goed laans die pad is wat nou die Fordjie se dif en goeters kan stukkend slaan. Mar wat hulle nou so na die hek toe kom, toe sê Lakkie vir Frans hy kry die ding nie gebriek nie, hy hol te vinnig virrie handbriek. Ennie hek kom nader. Toe skree Frans: “Kap ’n es, dan spring ek af.” En Lakkie kap ’n es lat jy net sien grond en klippe spat en met dié spring Frans af en gooi die hek oop en hy spring weer op. By dié tyd het Lakkie al weer die Peddelford innie pad en daar’s hulle toe deur ’ie hek en innie pad af.
Nie ver daarvanna-af nie, het die pad so tussen ’ie skurwe koppies deur gekrinkel en dan ’n skotige afdraens gevat na ’n waterpan toe. Tussen ’ie skurwe koppe het Lakkie nog die gevoele gekry hy sil die Ford innie pad kan hou. Mar toet hulle die afdraens vat, toe raak daai Ford skoon mal in sy kop in. En hy hol al hoe vinniger. Na’erhand rittel die hele Fordjie al en by elke draai loop lê hy al skynser. Lakkie het die linkerkantse peddel geskop ennie rewirs-peddel getraai ennie handbriek opgeruk, mar die Fordjie hol. Toe is al plan wat Lakkie nog aan kan gedink ’t om sy een oo’ toe te knyp ennie liewe Heer te vra lat Hy net die Peddelford op sy wiele moet hou, solat hy nou sy aandag kan bepaal by die ding innie pad hou, annerster verongeluk hul al twee vedag hierso dood. Hy’t aan ’ie een kant mar swak geloof gehad lat hy verhoor sil word, oor hy die heel tyd net sy een oo’ kan toegemaak het. Mar al was ’t nou ook mar ’n gelofie soos ’n mosterdsaadjie, dis nie beskaam nie, want dit het toe net so gebeure. Hulle ’t die pan misgery ennie Ford dour onner innie vlak gekeer gekry. En so is hulle toe weer t’rug.
Om nou seker