Галимҗан Ибраһимов. Тәрҗемәи хәле, истәлекләр, әсәрләр, анализ үрнәкләре, дәрес эшкәртмәләре, сценарийлар / Избранное (на татарском языке). Галимҗан Ибраһимов
>Туган җир,
Синдәге
Тамырлар —
Нык, тирән
Тамырлар!
Галимҗан Ибраһимов – әдәби колачы, сүз сәнгатендәге осталыгы, иҗатының байлыгы, киңлеге, гомумән, әдәбият тарихында тоткан урыны белән бер милли җөмһүрият рамкасына гына сыймый торган бик үзенчәлекле, кабатланмас зур талантларның берсе. Аның үткен каләме белән иҗат ителгән роман-повестьлары татар әдәбиятын зур дөньяга алып чыкты.
Тәрҗемәи хәле
Гыйрфан (Галимҗанның әтисе) Уфа шәһәреннән ерак түгел Кыешлы авылында Мирсәяф ахун мәдрәсәсендә укый. Шуннан аны Троицк шәһәренә мөдәррис итеп күчерәләр. Ул анда Рахманкуловлар мәд- рәсәсендә укытучылык итә. Берничә елдан Солтанморатка мулла булып кайта. 10 нчы еллар тирәсендә, муллалыгын ташлап, игенчелек эше белән генә шөгыльләнә башлый.
Гыйрфан Бибихәсәнә (Галимҗанның әнисе) белән Троицкида таныша. Бибихәсәнә үз заманы өчен укымышлы, алдынгы карашлы кеше була. Ләкин алар, уку-укыту эшен яратсалар да, мөмкинлекләре булмаганлыктан, мәктәп ача һәм балалар укыту белән шөгыльләнә алмыйлар.
Галимҗан Ибраһимов 1887 елның 12 мар- тында (иске стиль белән 28 февральдә) Баш- кортстанның Авыргазы районы (элеккеге Уфа губернасының Эстәрлетамак өязе) Солтанморат авылында Гыйрфан мулла гаиләсендә туа.
Ибраһимовлар яшәгән йорт
Солтанморат авылының хәзерге күренеше
Галимҗанның әнисе Бибихәсәнә
Галимҗанның олы абыйсы Шакирҗан
Ул укырга-язарга әти-әнисеннән өйрәнә. Аннары ике ел Солтанмораттан биш чакрым ераклыктагы Кешәкне авылы мәдрәсәсендә укый. Бер үк вакытта, туган авылындагы өч сыйныфлы земство мәктәбендә укып, рус- ча башлангыч белем ала.
1898 елда әтиләре ике улын (Шакирҗан белән Галимҗанны) Оренбург шәһәрендәге Вәли мулла мәдрәсәсенә укырга илтә. Төпле белем алу өчен тиешле шартлар булмаган бу уку йорты аң-белемгә омтылган, эзләнүчән табигатьле унбер яшьлек малайны канәгатьләндерми. Ул белем алуның башка юлларын таба: шәһәр китапханәсенә йөри, газета-журналларны укып бара. 1905 елгы инкыйлаб тәэсирендә мәдрәсәләрдә иске тәртипләргә каршы хәрәкәт кузгалгач, Г. Ибраһимов башка шәкертләр белән бергә уку программаларына яңалык кертүне таләп иткән демонстрацияләрдә катнаша башлый һәм шуның өчен мәдрәсәдән куыла. Соңыннан ул бу мәдрәсә турында «Зәки шәкертнең мәдрәсәдән куылуы» дигән хикәясен яза. Әсәр 1907 елда басыла. Шушы өйрәнчек әсәрдән үк Ф. Әмирхан Г. Ибраһимовның талантын күреп ала һәм: «Менә бу – татар әдәбиятының киләчәге! Менә бу безгә әле милли романнар бирәчәк», – ди.
Вәли мулла мәдрәсәсе. Бу мәдрәсәдә кадимлеге, яңалыкка, прогресска каршылыгы белән дан тоткан Вәли дигән кеше мулла булып тора. Шуңа күрә ул «Вәли мулла мәд- рәсәсе» дип йөртелә. Ул 1720 елдан Октябрь инкыйлабына кадәр эшли. Вәли үзе шулай ук кадимлеге белән дан тоткан Кышкар мәдрәсәсен тәмамлый.
Кышкар мәдрәсәсе – элекке Казан губернасындагы иң борынгы дини мәдрәсәләрнең берсе. Хәзер Кышкар авылы Татарстанның Арча районына керә.
«Галия» мәдрәсәсе
«Галия» мәдрәсәсе 1906 елда Уфада ачыла. Башында Зыя Камали торган бу мәдрәсә аз гына вакыт эчендә (1906–1920) алдынгы уку йорты булып таныла. Башка мәдрәсәләрдән аермалы буларак, монда шәкертләргә укуда, үз-үзләрен тотуда һәм тышкы дөнья белән аралашуда шактый иркенлек бирелә. Әледән-әле музыкаль кичәләр оештырыла, кулъязма газета-журналлар чыгарыла. Европача киенү, озын чәч йөртү, театрларга йөрү рөхсәт ителә.
Мәдрәсәнеңхәзерге күренеше
1906 елда Галимҗан, Уфага килеп, «Галия» мәдрәсәсенә укырга керә. Аның әдәби иҗат эшчәнлеге нәкъ шул чорда башлана, «Гыйшык корбаннары», «Татар хатыны ниләр күрми» һ. б. шул вакытта языла.
«Галия» дә өч ел укыганнан соң, Галимҗан мәдрәсәдән китә, берникадәр вакыт казакъ далаларында мөгаллимлек итә. 1909 елда ул университетка керү теләге белән Казан шәһәренә күчеп килә, тик хыялы тормышка ашмый, укырга керә алмый. Егет өзлексез үзлегеннән белемен күтәрә, дөнья әдәбияты классикларын, рус язучыларының әсәрләрен өйрәнә. Әдәби иҗаты тагын да җанланып китә: «Яз башы», «Диңгездә», «Уты сүнгән җәһәннәм», «Карт ялчы», «Сөю – сәгадәт» кебек хикәяләре басылып чыга. Шул ук чорда публицистик һәм әдәби тәнкыйть эшчәнлеге дә башлана. 1912 елда «Яшь йөрәкләр» исемле беренче романын тәмамлый.
1912 ел ахырында Г. Ибраһимов Казаннан Киевка китә һәм анда җиде айга якын яшәп, ирекле тыңлаучы сыйфатында университетта укып йөри. Мөселман студентларының яшерен сәяси оешмалары эшенә якыннан катнаша. Әлеге эшләре өчен 1913 ел ахырында кулга алына һәм июнь урталарына хәтле төрмәдә утыра. Шул вакыйгадан соң кая гына барып чыкмасын, ни эшләмәсен – аның һәр адымы күзәтү астында була.
Г. Ибраһимов 1913–1914 елларда Казанда чыга башлаган «Аң» журналында