Attila. Erik Deşodt
Yəqin ki, Mundzuk köç yollarında üstü keçə ilə örtülmüş arabada doğulmuşdu. Attila isə sarayda dünyaya gəlmişdi – baxmayaraq ki bu saray ağacdan tikilmişdi və dəbdəbədən uzaq idi!
Gələcəyin böyük fatehi erkən yaşlardan at çapmağı öyrənmiş, eləcə də ox və kəmənd atmaq vərdişlərinə yiyələnmişdi. Bundan başqa, bıçaqdan da məharətlə istifadə edirdi. İllər keçdikcə ov ovlamağa, balıq tutmağa olan həvəsi artırdı. Eyni zamanda yazmağı, oxumağı və saymağı da bacarırdı. Latın və yunan dillərini bilir, əlinə keçən bütün kitabları oxuyurdu. Ümumiyyətlə, öyrənməyə böyük marağı və həvəsi vardı. Həmişə yeni biliklərə can atırdı.
401-ci ildə Attilanın vur-tut altı yaşı olarkən atası vəfat etdi. Əmisi Ruas onu oğulluğa götürdü. Qaynaqlarda Attilanın anası haqqında bir kəlməyə də rast gəlinmir. Nə onun adını bilirik, nə də neçə il yaşadığını…
Ruas Roma ilə dost münasibətlərini qoruyub saxlamağa xüsusi əhəmiyyət verirdi. O, imperator Honorinin «sağ əli» sayılan Stilixona təklif etdi ki, onun sarayına özünün ən yaxın adamlarını göndərsin. Bununla Ruas Roma ilə müttəfiqlik əlaqələrinə sədaqətini nümayiş etdirmək fikrində idi. O dövr üçün bu, adi hal sayılırdı və «şərəfli zaminlik» (girovluq) adlanırdı.
Romada da bəziləri belə hesab edirdi ki, hunlar artıq «ağıllanıblar», bundan başqa, oturaq həyata keçmək və dinc yaşamaq istəyirlər. Bunu öz gözləri ilə görmək və tam əmin olmaq üçün Stilixon təklifi qəbul etdi. Aetsi adında on beş yaşlı bir gənci hunların sarayına yolladı.
Aetsi
Aetsinin 390-cı ildə Qərbi Roma imperiyasının tərkibindəki Pannoniyada (indiki Macarıstanda) anadan olduğu güman edilir. Pannoniya Puştaya olduqca yaxın idi. Vaxtilə Balamirin qoşunları on beş il orada qalmışdı.
Düzü, Aetsinin məhz Pannoniyada doğulduğunu da qəti söyləmək mümkün deyil. Belə ki, bəziləri onun Moziyada (indiki Serbiya və Bolqarıstan ərazilərindən, eləcə də Rumıniyanın Dunay çayından cənubdakı torpaqlarından ibarət tarixi bölgə), bəziləri isə Romada dünyaya gəldiyini iddia edirlər. Təəccüblü deyil: tarix bəzən çoxsaylı fərziyyələr üzərində qurulur.
Aetsi gəncliyini Pannoniyada keçirib. Həmin vaxt atası Qaudensi burada süvari ordunun qoşun başçılarından idi. Sonra Afrikada canişinlik, ardınca da Qalliyada (müasir dövrdə başda Fransa olmaqla Qərbi Avropanın böyük bir hissəsinə tarixdə verilən ad – red.) sərkərdə olmuşdu. Təqribən 403-cü ildə Qalliyada baş verən qiyam zamanı öldürülmüşdü.
Aetsi hələ uşaqlıqdan hunların bütün həyatına bələd idi və onların dilində danışa bilirdi. Anası zəngin və əsilli-nəsilli Roma xanımı idi.
Aetsi Hun sarayına göndərilənədək artıq bir dəfə də «şərəfli zamin» olmuşdu: vestqotların başçısı Atanarixin yanında girov saxlanılmışdı. Bu isə ona diplomatiyanın sirlərini öyrənməkdə xeyli kömək etmişdi.
405-ci ildə Aetsi Ruasın sarayına göndərildi. Onun gəlişi xüsusilə Attilanın ürəyincə oldu. Aralarındakı yaş fərqinə baxmayaraq tezliklə dostlaşdılar. Düz yarım əsr boyunca Roma və Avropanın, eləcə də Uraldan Dunayacan səpələnmiş bütün hunların taleyi bu tarixi dostluqdan asılı olacaqdı.
Aetsi və Attila – iki sehrbaz kimi idilər. Onlar öz çeviklikləri, ağılları, cəsarətləri ilə bir-birini məəttəl qoymağa çalışır, lazım gələndə bir-birinə heç düşünmədən güzəştə gedirdilər. Belə qarşılıqlı güzəştlər bəzən onların hansısa ciddi bir planını həyata keçirməyə mane olurdu. Ancaq onlar dostluqlarını hər şeyin fövqündə görür və bir-birinə nəyisə güzəştə getməkdən çəkinmirdilər.
Gənc romalı çox keçmədi ki, hunların sarayında böyük rəğbət qazandı, hətta Ruasın ən yaxın məsləhətçisinə çevrildi. İndi o, sadəcə, «şərəfli zamin» deyildi, bundan qat-qat artıq imtiyaz qazanmış nüfuzlu saray adamı idi.
408-ci ildə Honori ilə ittifaqa soyuq baxmağa başlayan Ruas bu dəfə Konstantinopolla müttəfiqlik qərarına gəldi və Şərqi Roma imperiyası ilə dostluq sazişi bağladı.
Həmin vaxt Honorinin qardaşı Arkadi təzəcə ölmüşdü. Atasının yerinə taxta keçən II Feodosi hunlar üçün ciddi təhdidə çevrilmişdi. Ruas təhlükənin ciddiliyini yaxşı anlayır, bunun böyük faciələrə səbəb ola biləcəyini aydın görürdü. Qərbi Roma isə bu məsələdə hunlara arxa durmaqda həvəsli deyildi. Honori ilə ittifaqdan məyus olan Ruas özünə yeni və güclü müttəfiq gəzirdi. Məhz belə bir vaxtda Aetsi ona elə II Feodosinin özü ilə yaxınlaşmağı məsləhət gördü.
Məsləhət hunların başçısının ağlına batdı. Şərqi Roma imperatoruna elə bu lazım idi: o, dərhal Ruası Roma ordusuna sərkərdə təyin etdi, illik 350 libr (Romada qızıl pul vahidi – red.) maaş kəsdi. Bundan başqa, sazişə görə, hunlarla romalılar arasında sərhəd əvvəlki təki Dunay çayı olaraq qalacaqdı. Eyni zamanda hunlar üzərlərinə xüsusi icazə olmadan çayı keçməmək öhdəliyi götürmüşdülər. Ruas bu şərtlərin hamısı ilə razılaşdı və sazişi imzaladı.
Aetsinin yaşca özündən xeyli kiçik olan Attila ilə yaxın dostluğunun sirri nə idi? Ola bilərdimi ki, «şərəfli zamin» bu uşağın on illər sonra ortaya çıxacaq dühasını indidən sezmişdi? İlk baxışda bu, bir o qədər də inandırıcı deyil; çünki Attila qətiyyən vunderkind – qeyri-adi istedad sahibi təsiri bağışlamırdı. O nə Makedoniyalı İsgəndər idi, nə də Napoleon Bonapart… Bu iki böyük sərkərdənin parlaq zəkası hələ kiçik yaşlardan bəlli idi. Attilanın müstəsna istedadı və bacarıqları isə qırx yaşına yaxın üzə çıxdı. Bu yaş o zamanlar böyük işlərə başlamaq üçün xeyli gec sayılırdı.
Ancaq, hər halda, Aetsi Attilada gələcəyə dair müəyyən işıqları sezməyə bilməzdi: on yaşında at çapmağı hələ təzə öyrənərkən mahir şəkildə ox atmağı bacarır, latınca bir neçə söz bilirdi. Aetsi bu uşağın digərlərindən yaxşı mənada xeyli fərqləndiyini hiss edirdi.
Attila isə başa düşürdü ki, Aetsidən çox şey öyrənə bilər. O öyrənməyə, bilik, təcrübə əldə etməyə meyilli idi və başa düşürdü ki, romalı girov bu mənada onun üçün ələkeçməz fürsətdir.
Nəticədə Aetsi bildiyi nə vardısa, hamısını Attilaya öyrətdi. Bundan başqa, ona latın və yunan dillərini öyrədən ayrıca müəllim təyin etdi. Həmin vaxtadək hələ heç bir hun Avropanın bu iki aparıcı dilində danışmamışdı.
Aetsi hunların yanına gəldikdən sonrakı üç il ərzində onunla Attila arasında dostluq bağları həddən artıq möhkəmləndi. İndi onlar bir-biri üçün əziz, doğma adamlara çevrilmişdilər. Onlar, demək olar, bütün günü Puşta bozqırlarında gəzib-dolaşır, eyni zamanda gələcəyə dair böyük xəyallarla yaşayırdılar. Macar çöllüyü onlara dar gəlirdi, nəzərləri daha uzaqlara zillənirdi…
«Tanrının qırmancı»
Çox keçmədi ki, hadisələr gözlənilməz istiqamətdə inkişaf etməyə başladı: vestqotlar Roma üzərinə hücuma keçdi. Onların ordusu sayca o qədər çox idi ki, Stilixon hun süvarilərinin başçılarından – Uldindən kömək istəməyə məcbur oldu. Ruasın rəqibi olan Uldinə də elə bu lazım idi. O belə bir xahişi çoxdan gözləyirdi.