Attila. Erik Deşodt
Roma imperatorlarını da ilk növbədə bu düşündürürdü. Romanın şöhrəti hər yana yayılsa da, bu şəhər xeyli dərəcədə müdafiəsiz idi. Onu ələ keçirmək istəyənlərin isə sayı-hesabı yox idi. Bu isə o demək idi ki, şəhər hər an hücuma məruz qala, müdafiə imkanları zəif olduğu üçün isə asanlıqla ələ keçə bilərdi.
Lakin bütün bunlara baxmayaraq tarixçilərin əksəriyyəti Attilanın məhz Romaya gəldiyi fikrində həmrəydilər. İmperatorun sarayında onu böyük ehtiramla qarşılamışdılar. Eyni münasibət sonralar da davam etmişdi. Attilaya az qala xaqanlara xas münasibət göstərirdilər.
Bu həmin dövr idi ki, Qərbi Roma imperiyası çətin günlər yaşayırdı. Daxili ixtilaflar getdikcə güclənirdi. Saray sui-qəsd, satqınçılıq, şər yuvasına dönmüşdü. Hadisələr Honorinin öz müəllimi Stilixonu saraydan uzaqlaşdırmasınadək böyüdü.
Bu həmin Stilixon idi ki, indiyədək imperiyanı dəfələrlə böyük təhlükələrdən qurtarmışdı. Lakin sonuncu dəfə imperatorun müəllimi belə baş verənlər qarşısında aciz idi. Belə ki, onun başı qotlarla mübarizəyə qarışdığı bir vaxtda vandallar Qalliyaya soxuldu. Stilixon eyni vaxtda ayrı-ayrı yerdə döyüşə bilməzdi ki! Di gəl, Honori başqa cür düşünürdü. O, Stilixonu nə qədər təəccüblü də olsa, «əlindən bir iş gəlməməkdə» günahlandırdı və saraydan kənarlaşdırdı.
Əslində isə Honorinin dərdi başqa idi: bu çəlimsiz imperator Stilixonun xalq arasındakı şöhrət və nüfuzunu qısqanırdı. Böyük Feodosi oğlunun bacarıqlarına bir elə də etibar etmədiyindən Honorini məhz Stilixona tapşırmışdı. Stilixon bu vəzifəsini layiqincə yerinə yetirir, təbiətcə qorxaq olan imperatoru və bütövlükdə imperiyanı çətin vəziyyətlərdən çıxarmaq üçün əlindən gələni əsirgəmirdi. Hər kəs bunu görürdü. Ona görə də Honoriyə rişxəndlə, Stilixona isə hədsiz rəğbətlə yanaşırdılar. İmperator da sözügedən münasibətdən yaxşı xəbərdar idi və şübhəsiz ki, bundan əsla məmnun deyildi.
Attila Roma sarayına təşrif buyurarkən oradakı ab-hava məhz bu cür idi…
Belə şəraitdə o özünü necə hiss edirdi? Bəzilərinə görə, saraydaxili ixtilaflar onun üçün hədsiz dərəcədə maraqsız və bezdirici idi. Bunun üçün də darıxırdı. Digərlərinin fikrincə isə Attila özünü balıq suda necə hiss edirsə, elə hiss edirdi. Saraydakı qovğalardan, intriqalardan belə nələrsə öyrənməyə çalışırdı.
Bu həmin vaxt idi ki, Aetsinin hakimiyyət daxilindəki mövqeləri xeyli möhkəmlənmişdi. O, Romanın ən imkanlı şəxslərindən biri olan, geniş əlaqələrə malik Karpilionun qızıyla nişanlanmışdı. Bu isə onun sarayda nüfuzunu daha da artırmışdı.
Attila sonrakı dörd il ərzində imperiyanın sirlərini yaxından və dərindən öyrəndi. Bu o vaxtlar idi ki, Qərbi Romanın gələcəyi artıq tamamilə sual altında idi. Kiçik bir qiyam, yaxud yadelli hücumu kifayət idi ki, bu imperiya xəritədən silinsin.
Gələcək hökmdarın həyat dərsləri
Attila «şərəfli zamin» olarkən istədiyi yerə getmək məsələsində tamamilə sərbəst idi. Odur ki bir neçə dəfə Dunayın digər sahilinə – hunların yaşadığı ərazilərə keçmişdi. Bu zaman Romadakı müşahidələri əsasında gəldiyi qənaətləri, əldə etdiyi qiymətli məlumatları Ruasa çatdırmış, eyni zamanda Honorinin qiymətli hədiyyələrini ona çatdırmışdı. Geri qayıdarkən isə əmisindən imperatora bəxşişlər gətirmişdi.
Aradan dörd il keçdi. Attilanın artıq on yeddi yaşı vardı. Təqvim 411–412-ci illəri göstərir; Qafqazdan həyəcanlı xəbərlər gəldi. Alan, kolx və roksolan kimi tayfalar hunlara ciddi başağrısı yaratmaqda idilər. Öz aralarında da tez-tez çəkişən bu tayfalar hunların güclənməsinə əməlli-başlı əngəl törədirdilər. Nə isə eləmək lazım idi.
Xeyli götür-qoydan sonra Ruasın kiçik qardaşı Aybars öz süvari qoşunuyla hərbi səfərə çıxdı. Onun məqsədi Volqa və Ural arasında qayda-qanun yaratmaq idi. Hər kəs yaxşı bilirdi ki, bu o qədər də asan iş deyil.
Bu o zaman idi ki, Oktar da, Mundzuk da ölmüşdü. İndi isə Aybars uzunmüddətli səfərə çıxırdı. Dunay hunlarına başçılıq etmək üçün dörd qardaşdan yalnız Ruas qalırdı. Onun işi ağır idi və bunun öhdəsindən təkbaşına gəlmək müşkül məsələ idi. Vəziyyəti belə görən Ruas ətrafında ona sadiq ola biləcək, sınanılmış xeyli adam topladı. Hər şeydən öncə isə qardaşı oğlu Attilanın yanında olmasını istəyirdi. Bu məqsədlə onu Romadan geri çağırdı.
Beləliklə, Attila macar çöllüyünə – Puştaya qayıtdı. Ona verilən ilk tapşırıq isə on yeddi yaşlı bir gənc üçün xeyli dərəcədə qeyri-adi idi. Üstəlik, bu gənc təzə evlənmişdi, bir knyazın Enqe adlı qızıyla ailə qurmuşdu. Enqe haqqında tarixçilərin əlində yetərincə məlumat yoxdur. Bircə o bəllidir ki, həmin evlilikdən Attilanın oğlu Ellak dünyaya gəlmişdi. O, gələcək hökmdarın çoxsaylı övladları içində ən sevimlisi idi. Ağlı, istedadı ilə fərqlənən Ellak hələ yetkinlik yaşında diplomatik və hərbi işləri öyrənmək üçün Mərkəzi Avropaya göndərilmişdi.
Şərqi Roma imperiyasının rəqibləri Ruası Konstantinopolu tutmaq üçün təhrik edirdi. Həmin təzyiqlər qarşısında tab gətirməkdə çətinlik çəkən Ruas öncə real vəziyyəti öyrənmək qərarına gəldi. Şərqi Romanın hazırkı durumundan xəbər tutmadan Konstantinopol üzərinə yerimək ağılsızlıq olardı.
Digər tərəfdən II Feodosi əvvəlkitək Ruasın maaşını ödəməyə davam edirdi. Lakin o, hunların başçısı ilə əlaqələri, demək olar, kəsmişdi. İş o yerə çatmışdı ki, ostqotlar və vestqotların hücumu zamanı Ruasdan kömək istəməyə ehtiyac belə görməmişdi. Belə çıxırdı ki, hun hakimi Konstantinopoldan havayı maaş alırdı. Bu, Ruası əsəbiləşdirdi. II Feodosidən özünə qarşı belə münasibətin səbəbini bilmək istəyirdi. Bəlkə, Şərqi Roma imperatoru Ruasa bel bağlamır və onu digər bütün düşmənlərindən daha təhlükəli hesab edirdi. Əgər, həqiqətən, belə idisə, II Feodosini anlamaq çətin deyildi: Ruası həddən artıq yaxına buraxmaq sabah-birigün Şərqi Romaya baha başa gələ bilərdi.
Attilanın qayıtdıqdan sonra söylədikləri əmisinin narahatlıqlarını təsdiqləyirdi: II Feodosi ikibaşlı, hətta üçbaşlı oyunlar oynayırdı. Dunay hunlarının rəsmi müttəfiqi olduğu halda digər tərəfdən gizli şəkildə german tayfalarını bəsləyirdi. Şərqi Romanı şimal və şərq tərəfdən əhatə edən bu tayfaların başçılarına maaş belə kəsmişdi. Məqsəd aydın idi: həm onları zərərsizləşdirmək, həm də ehtiyac yarandığı təqdirdə hunlara qarşı qaldırmaq!
İşi belə görən Ruas ehtiyat tədbirlərini artırdı. Aradan bir az keçmiş hunlar german tayfalarına aid qızıl yüklü atlıları tutdular.
– Bu qiymətli yüklə hara gedirsiniz? – Ruasın adamları onlardan soruşdular.
– Heç yerə. Sadəcə, gəzişirik.
– Elə isə, bizim torpaqlarda nə işiniz var?
Qorxuya düşən süvarilər dərhal hər şeyi boyunlarına aldılar: «Hə, hə, bizi II Feodosi göndərib…»
Məsələdən xəbər tutan Ruasın heç bir şübhəsi qalmadı ki, Şərqi Roma imperatoru ən yaxın müttəfiqinə xəyanət edib: çoxlu miqdarda qızıl müqabilində