Napoleon. Евгений Викторович Тарле
olmağa yönəltdi. Napoleon dövlət idarələrini yenidən qurur, onların adını, funksiyasını dəyişdirirdi. Lakin bu qurumların mənası və məqsədi dəyişməz qalırdı: onlar bütünlüklə dövlət aparatını bir nəfərin iradəsini yerinə yetirən alətə çevirməli idi.
İndiyə qədər həyatı ancaq müharibələrdə keçən, İtaliyanın və Misirin istilaçısı, respublikanın qanuni hökumətini bir zərbə ilə məhv etmiş 30 yaşlı general 19 brümer axşamı, əslində yaxşı tanımadığı, daha doğrusu, buna macal tapmadığı Avropanın böyük dövlətlərindən birinin hökmdarı oldu.
Xarici məsələlərə gəlincə, birinci konsul burada da son dərəcə mürəkkəb və təhlükəli vəziyyətlə üzləşmişdi. O, Misiri istila etdiyi vaxt ikinci Avropa koalisiyası İtaliyanı fransızlardan geri aldı. Suvorovun yürüşü Bonapartın 1796-1797-ci illərdə qazandığı zəfərlərin bəhrəsini məhv etmişdi. Doğrudur, koalisiya qüvvələri Alp dağlarını aşandan sonra Fransaya soxulmağa cürət etmədi. Ancaq onlar qılınclarını qınına qoymamışdılar və yazda yenidən Fransa sərhədlərində peyda ola bilərdilər. Xəzinədə pul yox idi, bəzi ordu hissələri aylarla dövlətdən vəsait almırdılar. Odur ki siyasi xadimlər hərbi təcrübəsi olsa da, siyasi təcrübəsi olmayan gənc korsikalının bu mürəkkəb vəziyyətdən necə çıxacağını maraqla gözləyirdilər.
Siyesin hazırladığı yeni konstitusiya çevrilişdən üç ay sonra hazır oldu. Bonapart layihəni müəllifin gözləmədiyi halda “cəfəng” adlandırıb sənədə bir xeyli düzəliş etdi. Konstitutsiyaya görə, respublikaya üç konsul başçılıq edəcəkdi; bütün hakimiyyət birinci konsula verilirdi, digər ikisi isə məşvərətçi səsə malik olacaqdılar. Senat konsullar tərəfindən təyin olunurdu, o da öz növbəsində qanunverici korpusun üzvlərini və əhali tərəfindən seçilmiş bir neçə min nümayəndənin içindən Tribunatın27 tərkibini müəyyənləşdirirdi.
Beləcə, bütün hakimiyyət Napoleonun əlində cəmləndi. Siyes çaşıb qalmışdı. Ancaq Napoleon onu yaxşıca mükafatlandıraraq aktiv fəaliyyətdən həmişəlik kənarlaşdırdı.
Bonapart tənqidə qarşı da dözümsüzlik göstərirdi. Konsul konstitusiyası tətbiq edilməyə başlayanda o, ölkədə çıxan 73 qəzetdən 60-nı bağladı, qalan 13 qəzet isə (bir müddət sonra onların 9-u da bağlandı) polis nazirinin ciddi nəzarətinə verildi. Napoleon “mətbuat azadlığı” barədə eşitmək belə istəmirdi.
Napoleon bu fikirdə idi ki, hakimiyyəti ona qrenadyorlar verib, odur ki yalnız onlara borcludur. “Böyük batalyonlar həmişə haqlıdır” – bu, Napoleonun ən sevimli sözlərindən idi. Çünki “böyük batalyonlar” 18-19 brümerdə ona Fransanı qazandırmışdı. Daha əvvəl isə onların sayəsində İtaliyanı, Misiri istila etmişdi. Bu səbəbdən də heç kim hakimiyyəti onunla bölüşə bilməzdi. Bunu hamıdan əvvəl Siyes anladı, bir müddət sonra isə 18 brümer sui-qəsdinin bütün iştirakçıları başa düşdülər.
Bonapart haqqında şair Höte yaxşı demişdi: “Napoleon üçün hakimiyyət, böyük artist üçün musiqi aləti kimi bir şeydir”. O həmin aləti dərhal işə saldı. Hər şeydən əvvəl Fransanın qərbindəki vətəndaş müharibəsinə, cənubda və şimalda baş alıb gedən quldurluğa son verməyi qarşısına məqsəd qoydu. Napoleon çox tələsirdi: bu tapşırıqları qısa müddətdə – yaza qədər yerinə yetirmək lazımdı, çünki yazda müharibə yenidən başlayacaqdı.
Quldur dəstələri Fransa üçün sosial fəlakətə çevrilmişdi. Onlar günün günorta çağı dilicanları28 və karetləri saxlayır, çox vaxt soyğunçuluqla kifayətlənmir, qarət etdikləri insanları öldürürdülər. Bəzən kəndlərə, şəhərlərə hücum etməkdən belə çəkinmirdilər. Bu quldur dəstələri guya devrilmiş kralın qisasını alırdılar.
Birinci konsul hər şeydən əvvəl onların axırına çıxmağa qərar verdi. Görülən tədbirlər amansızdı. Həbs etməmək, ələ keçən quldurları yerindəcə öldürmək, onlara sığınacaq verənləri də edama yollamaq – göstəriş belə idi.
Fransanı quldurlardan təmizləyən Bonapartın diqqəti bir yandan da Vandeyaya yönəlmişdi. Orada zadəganlar və ruhanilər kəndlilərin bir qismini yoldan çıxara bilmişdilər. Onları ingilislərin gətirdikləri yaxşı silahlarla təchiz etmişdilər. İndi həmin kəndlilər meşələrdə, bataqlıqlarda gizlənərək hakmiyyətə qarşı partizan müharibəsi aparırdılar.
Bonapart bu zadəgan və ruhanilərə qarşı başqa taktika yürütdü: bir yandan onlara qarşı döyüşən ordunu gücləndirdi, digər tərəfdən də dərhal təslim olanları bağışlayacağını vəd etdi. Bütün bunlar, üstəlik, kilsəyə qarşı siyasətin yumşaldılması partizanların döyüş qabiliyyətini zəiflətdi.
Digər təxirəsalınmaz işlər də vardı. Yazda baş verəcək döyüşlərə hazırlaşan çoxsaylı ordunu yedizdirmək, geyindirmək, silahla təhciz etmək lazımdı, xəzinədə isə pul yoxdu. Napoleon bu məsələni yoluna qoya biləcək yaxşı mütəxəssisə ehtiyac duyurdu. Nəhayət, belə bir adam tapıldı: Qoden adlı həmin şəxs maliyyə naziri təyin edildi.
Martın ortalarında Bonapart Ədliyyə Nazirliyinin yaradılması ilə bağlı daha bir qanun imzaladı. Söhbət siyasi rəqiblərinin məhv edilməsindən gedəndə o, məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinə əhəmiyyət vermirdi. Lakin siyasətə dəxli olmayan məsələlərdə qanunların əsas götürülməsini tələb edirdi. Napoleon təyinat üçün yanına gələn hakimlərə deyirdi: “Ədalət axtarmaq üçün yanınıza gələn adamın hansı partiyanın üzvü olduğuna fikir verməyin”.
Bonapart polis qüvvələrini qəsdən parçalamışdı ki, yalnız vətəndaşları nəzarətdə saxlamasınlar, həm də bir-birlərini güdsünlər. Polis nazirliyinin başında isə diribaş hiyləgər provokator, xəfiyyə Fuşe dururdu. Bonapart hesab edirdi ki, Fuşe nəinki onu, lazım gəlsə atasını belə pul müqabilində satmağa hazırdır. Bu səbəbdən birinci konsul etibar etdiyi xəfiyyələrə Fuşenin özünü də izləməyi tapşırmışdı. Fuşe bundan xəbər tutub onları satın ala biləcəyi təqdirdə həmin xəfiyyələri də başqaları təqib edəcəkdi.
Beləliklə, Bonapart 1800-cü ilin yazına qədər bütün təxirəsalınmaz işlərin öhdəsindən gəldi: yeni dövlət mexanizmi yaratdı, quldur dəstələrinin çoxunu zərərsizləşdirdi, Vandeyada vəziyyəti yüngülləşdirmək üçün bəzi tədbirlər gördü, ölkə bir mərkəzdən idarə olunmağa başladı, dövlət qurumlarındakı rüşvət və mənimsəmə hallarının qarşısı alındı. Fuşenin rəhbərlik etdiyi polis şəbəkəsi bütün ölkəni bürüdü.
1800-cü ilin apreli idi, Napoleonun müharibəyə yollanmasına hələ bir ay qalmışdı. Polis naziri Parisdə ingilis-monarxiyaçı casus şəbəkəsinin fəaliyyət göstərdiyinə dair sübutları Napoleona təqdim etdi. Belə məlum olurdu ki, həmin şəbəkə inqilab zamanı edam edilən XVI Lüdovikin mühacirətdə olan doğma qardaşları ilə birbaşa əlaqədədir. Monarxiyaçılar ingilislərin və başqa müdaxiləçilərin köməyilə hakimiyyəti yıxmağı qarşılarına məqsəd qoymuşdular. İngilislər Fransada monarxiyanın bərpasını istəyirdilər – bunu Bonapart hələ 1800-cü ilin yanvarından bilirdi. Həmin vaxt Napoleonun sülh danışıqlarına başlamaq təklifinə İngiltərə kralı III Georq açıq-aşkar bu cür cavab vermişdi: “Öncə Fransa taxt-tacı Burbonlara qaytarılsın!”
Birinci