Pianoçu. Владислав Шпильман
aşağıda qalır, bunun əvəzində Visladan əsən ruzigar təmiz havanı açıq pəncərələrdən içəri qovurdu.
Partlayış səslərinə oyandım. Hava açılırdı. Saata baxdım: altıya qalırdı. Partlayışların əks-sədası güclü deyildi və sanki şəhərdən yox, hardansa uzaqdan gəlirdi. Yəqin, bu, hərbi təlimlər idi, son zamanlar hamı onlara alışmağa macal tapmışdı. Bir neçə dəqiqədən sonra ortalığa sükut çökdü. Düşündüm ki, bəlkə, başımı atıb yenidən yatım, amma hava artıq işıqlanmışdı. Odur ki səhər yeməyinədək mütaliə etməyi qərara aldım.
Otağımın qapısı qəfil açılanda hardasa saat 8 olardı. Kandarda anam dayanmışdı, geyimindən şəhərə çıxacağı bəlli olurdu. Üzü həmişəkindən daha bəyaz idi. Məni yataqda görüb qəzəbini gizlədə bilmədi. Anam nəsə demək istədi, amma səsi sözünə qulaq asmırdı; o, dərindən ah çəkib, nəhayət, əsəbi şəkildə tez dilləndi:
– Ayağa qalx, müharibə başlayıb!
Mən dərhal radioya getməyi qərara aldım. Orda dostlarımdan son xəbərləri öyrənə bilərəm.
Əynimi geyinib səhər yeməyi yedim və evdən çıxdım. Evlərin və afişa dirəkciklərinin üstünə artıq böyük ağ vərəqlər yapışdırılmışdı. Bu vərəqlərdə xalqa müraciət edən prezident Almaniyanın Polşaya hücumu barədə xəbər verirdi. Adamlar dəstə-dəstə dayanıb müraciəti oxuyur, bəziləri başılovlu harasa qaçır, yəqin, son anda ən təcili işlərini yoluna qoymaq istəyirdilər. Evimizin yaxınlığındakı döngədə yerləşən dükanın sahibəsi pəncərələrə ağ kağız zolaqları yapışdırırdı, onlar artıq qaçılmaz olan bombalanma zamanı pəncərələri qorumalı idi. Sahibənin qızı isə həmin vaxt salat, vetçina və kolbasa boşqablarını kiçik bayraqlar və milli qəhrəmanların portretləri ilə bəzəyirdi.
Küçələrdə yorulmadan qəzet satıcıları vurnuxur, xüsusi buraxılışlar təklif edirdilər. Heç bir təlaş hiss olunmurdu. Əhvali-ruhiyyə maraqla – görəsən, bundan sonra nə olacaq? – hadisələrin bu cür gedişatından doğan təəccüb arasında var-gəl edirdi.
Dirəkciklərin birinin qarşısında çalsaçlı, üzü yenicə taraşlanmış, qəşəng geyinmiş cənab dayandı. Onun üzü və hətta boynu həyəcandan qızardı. Şlyapası peysərinə tərəf əyildi, halbuki adi halda belə bir şeyə heç vaxt yol verməzdi. Müraciəti oxuyub şübhə içində başını buladı və eynəyini burnuna dirəyib gözünü yenidən kağıza zillədi. Bəzi kəlmələri qeyzlə hündürdən təkrarladı:
– Hücum ediblər… Müharibə elan etmədən… – yaxınlıqdakı insanların reaksiyasını görmək üçün ətrafına boylanıb eynəyini düzəltdi və ucadan dedi: – Axı bu şərəfsizlikdir!
O heç cür sakitləşə bilmirdi, kənara çəkiləndən sonra belə burnunun altında mızıldanır və çiyinlərini çəkirdi:
– Yox. Bu heç düzgün deyil…
Lap yaxınlıqda yaşasam da, radioya çatmaq o qədər də asan başa gəlmədi. Bu, həmişəkindən iki dəfə çox vaxtımı aldı. Yolun yarısına çatanda fənər dirəklərində, dükanların girişində və evlərin pəncərələrində qurulmuş səsucaldanlardan hava həyəcanının səsi gəldi. Sonra aparıcının səsi eşidildi: «Varşava hava təhlükə siqnalı! Diqqət! Diqqət! Başlayır…» Daha sonra ardıcıl şəkildə hərbi şifrin rəqəmləri ilə hərfləri səsləndi və bu, mülki adamların qulaqlarında sirli bir ovsun kimi cingildədi. Bəlkə, rəqəmlər uçan təyyarələrin sayına işarə edirdi? Hərflər də bombaların düşəcəyi ərazilərə? Bəlkə, bu ərazilərin arasında elə bizim dayandığımız yer də var?
Küçə qısa vaxtda boşaldı. Qorxuya düşmüş qadınlar zirzəmilərə tələsirdilər, gizlənmək istəməyən və cəsarətlərini nümayiş etdirən kişilərsə dükanların və evlərin qarşısında dayanıb almanları qarğıyır, ümumi səfərbərliyi bacarıqsız şəkildə, üstəlik, xeyli ləngimə ilə həyata keçirən hökuməti söyürdülər. Boş qalmış, sanki xarabazara dönmüş küçələrdə qışqırıq səsləri eşidilirdi – bu, hava hücumundan müdafiə dəstələrinin iştirakçıları idi. Onlar təkcə özlərinə məlum olan səbəbdən evindən çıxıb küçədə gəzməyə cəhd edənləri bu təhlükəli niyyətlərindən vaz keçirməyə çağırırdılar. Sonra bomba səsləri eşidildi, ancaq səslər bu dəfə də yaxından gəlmirdi.
Hava həyəcanı yenidən elan ediləndə mən artıq radionun binasına yaxınlaşırdım. Bu, yolboyu üçüncü siqnal idi. Lakin radio əməkdaşları hər dəfə bomba sığınağına düşmək iqtidarında deyildilər.
Radio verilişlərinin proqramı tamamilə qısaldılıb korlanmışdı, onu, nəhayət, bərpa etmək mümkün olduqda isə cəbhədən yenicə gəlmiş mühüm xəbərləri və ya siyasi məlumatları vermək üçün efir hər dəfə kəsilirdi. Həmin xəbərlərin arasında isə hərbi marşlar, ya da milli himnlər səsləndirilirdi. Redaksiyanın dəhlizlərində xaos hökm sürürdü. İnsanların ümumi döyüşkən əhvali-ruhiyyəyə get-gedə daha çox kökləndiyi hiss olunurdu.
Orduya çağırılan əməkdaşlardan biri həmkarları ilə vidalaşmağa, həm də fürsətdən istifadə edərək öz yeni mundirini nümayiş etdirməyə gəldi. Yəqin, elə xəyal edirdi ki, hamı başına toplaşıb onu riqqətlə yola salacaq. Amma zavallını peşmançılıq gözləyirdi: hər kəsin başı özünə qarışmışdı. O, mülki həyatı ilə vidalaşma ssenarisini qismən də olsa həyata keçirmək üçün yanından ötən əməkdaşları saxlamağa çalışırdı. İstəyinə çatsaydı, gələcəkdə nəvələrinə danışmağa nəsə olacaqdı. Biçarə hardan biləydi ki, iki həftədən sonra dəfninə gəlməyə heç kəs vaxt tapmayacaq.
Studiyanın yanında radionun qocaman işçisi, pianoçu, professor Urşteyn qolumdan yapışdı. Bu adam zamanı saatlarla və günlərlə ölçən insanlardan fərqli olaraq onu lap çoxdan musiqi əsərləri ilə nizamlayırdı. Belə ki, professor nəyisə xatırlamaq istəyəndə sözünə həmişə belə başlayardı: «O zaman mən çalırdım…» – və o bu üsulla zamanı təyin etməyə müvəffəq olanda yaddaşına icazə verirdi ki, hətta o qədər də əhəmiyyət kəsb etməyən və daha uzaq keçmişdə qalan nələrisə alt qatlarından çıxarsın.
Qocaman professor qulaqları batmış və çaşqın vəziyyətdə studiyanın qapısının ağzında dayanmışdı: musiqi müşayiəti olmadan bu nə müharibədir?!
– Kimsə demir ki, bu gün işləyə biləcəm, ya yox? – əlacsız şəkildə şikayətləndi.
Nahardan sonra işləyə biləcəyimiz aydınlaşdı və hərə öz royalının arxasına keçdi. Planlaşdırılmış ardıcıllıqla olmasa da, musiqi verilişlərini efirə buraxmağa hazırlaşırdılar.
Bir azdan nahar vaxtı çatdı, əməkdaşlardan bir-ikisi artıq acmışdı. Biz yaxınlıqdakı restoranda qəlyanaltı etmək üçün radiodan çıxdıq.
Şəhər sanki həmişəki həyatını yaşayırdı. Əsas küçələrdə əvvəlki kimi qələbəlik idi. Dükanlar açıq idi, üstəlik, prezident əhalini azuqə ehtiyatı yığmamağa çağırdığından – onun fikrincə, bu artıq iş idi – gözə nə növbə, nə də basırıq dəyirdi. Səyyar satıcılar kağızdan düzəldilmiş donuz oyuncaqlarını xüsusi canfəşanlıqla satırdılar. Bu arada həmin donuzları açsaydın, Hitleri xatırladan