Pianoçu. Владислав Шпильман
– onların bütün hüquqlarının qorunmasına, əmlaklarının toxunulmazlığına və tam təhlükəsizliyinə zəmanət verilirdi.
ATAMIN TƏZİMLƏRİ
Biz Slizkayaya qayıdarkən mənzilimizi salamat görəcəyimizə ümid etmirdik. Hərçənd evdə bir-iki sınmış pəncərəni nəzərə almasaq, hər şey qaydasında idi. Gedərkən qıfılladığımız qapılar açılmamışdı, içəridə hər xırda şey öz yerində idi. Yaxınlıqdakı digər evlərin də bəxti gətirmişdi. Bir neçə gün sonra dostlarımızdan xəbər tutmaq üçün küçəyə çıxanda böyük bir hissəsi xarabazara çevrilsə belə şəhərdə həyatın davam etdiyini öyrəndik. Əslində, biz hava hücumundan sonra daha çox itkinin olduğunu düşünürdük.
Əvvəlcə həlak olanların sayının yüz mini ötdüyünü söylədilər və hər kəs Varşava sakinlərinin nə az, nə çox, düz on faizini təşkil edən bu rəqəmdən sarsıldı. Sonradan aydın oldu ki, qurbanların sayı təxminən iyirmi mindir. Ölənlərin arasında bizim dostlarımız da vardı – hələ bir neçə gün əvvəl onlar sağ idilər, indi isə bombalanma zamanı parça-tikə edilmiş vücudları xarabazarlıqların altında qalmışdı. Bacım Reginanın iki iş yoldaşı Kotikova küçəsində uçulmuş divarın altında qalıb həlak olmuşdu. Yaxınlıqdan keçəndə burnumu yaylıqla tutmalı olurdum. Çürüməkdə olan səksən meyitin üfunəti divarların dəliklərindən və zirzəmilərin qalaqlanmış pəncərələrindən keçərək bütün ətrafın havasını korlayırdı. Mazoveskayaya düşmüş artilleriya mərmisi dostlarımdan birini parça-tikə etmişdi. Bircə başının tapılması sayəsində məlum oldu ki, bu ət parçaları istedadlı skripkaçının vücudundan qalanlardır. Bütün bunlar dəhşətli xəbərlər idi.
Amma heç nə utandığından təhtəlşüurumuzun bir küncündə gizlənmiş az qala heyvani sevincə kölgə sala bilməzdi: sağıq və təhlükə artıq bizdən yan ötüb! Hələ bir ay əvvəl sarsılmaz dəyərlər çərçivəsinə sığan hər şey bu yeni gerçəklikdə öz əhəmiyyətini itirmişdi. Əvəzində əvvəllər azacıq diqqətə belə layiq olmayan şeylər yeni və özünə xas olmayan mühüm yer tutmağa başlamışdı: qəşəng və rahat kreslo, baxdıqca xoşhallandığın, üzərinə ağ kafel vurulmuş isti soba, üstümüzdəki mənzildən gələn döşəmə cırıltısı – normal həyatın, ev rahatlığının əlamətləri.
Musiqi məşğuliyyətinə ilk atam qayıtdı. O, saatlarla skripka çalır və bununla reallıqdan qaçırdı. Kimsə növbəti pis xəbərlə gəlib onu məşğuliyyətindən ayırmağa çalışanda üzündə qayğılı ifadə, alnını qırışdırıb dinləyir, amma dərhal da özünü toxtadıb deyirdi: «Eybi yoxdur! Onsuz da ən geci bir aydan sonra müttəfiqlər burda olacaq!» Bütün suallara verdiyi eyni cavab atama gerçəklikdən uzaq durmağa, özünü yaxşı hiss etdiyi səmavi musiqi dünyasına qapılmağa yardımçı olurdu.
Təəssüf ki, akkumulyatorlar sayəsində radioqəbuledicilərini işə sala bilənlərdən gələn ilk xəbərlər atamın nikbinliyi ilə üst-üstə düşmürdü. Belə məlum olurdu ki, bizi yaxşı heç nə gözləmir: nə fransızlar «Ziqfrid xətti»ni yarmağa cəhd edir, nə də ingilislər Hamburqu bombalamağa çalışırdılar, Almaniyaya girmək planlarından artıq söhbət belə gedə bilməzdi. Bu zaman Varşavada ilk basqınlar başladı. Onlar əvvəl-əvvəl bacarıqsız şəkildə həyata keçirilirdi, sanki hələlik insanlara bu cür alışılmamış üsulla əzab verməkdən çəkinirdilər. Üstəlik, bunu edənlərin təcrübəsi də az idi. Balaca şəxsi maşınlar şəhər boyunca gəzib-dolaşır, yaxınlıqdan ötüb-keçən yəhudilərin yanında qəfil dayanır, qapı açılır, oradan bir əl uzanır və qatlanmış şəhadət barmağı onları yanına çağırırdı: «Komm, komm!» Bu cür basqınlardan xilas olmuş adamlar ilk döyülmə hallarından danışmağa başlamışdılar. O zaman bu döyülmələr hələ təhlükəli deyildi və üzə zərbə, ya da bir-iki təpiklə məhdudlaşırdı. Həmin olayları alçaldıcı hesab edən kəslər bunu xüsusilə ağrılı qarşılayır, belə döyülmələri əxlaq nöqteyi-nəzərindən hər hansı heyvanın zərbələri, ya da təpikləri ilə bir tutmağın mümkünlüyünün fərqinə hələ varmırdılar.
Polşa hökuməti ilə ordu komandanlığının xaricə qaçması və ölkəni başlı-başına buraxması ilə bağlı ümumi qəzəb ilk vaxtlar almanlara olan nifrətdən daha güclü idi. Adamlar vaxtilə düşmənə hətta mundirdən bir düymə də verməyəcəyini vəd edən marşalın sözlərini kədərlə xatırlayırdılar. O, düyməni, həqiqətən də, verməmişdi, çünki Polşadan qaçanda mundiri özü ilə götürmüşdü. Bundan belə daha yaxşı olacağını, çünki almanların, nəhayət, Polşada nizam-intizam yaradacaqlarını deyənlər də tapılırdı.
Almanların hərbi nöqteyi-nəzərdən bizə qalib gəlmələrinə baxmayaraq onlar siyasi anlamda məğlubiyyətə uğramışdılar. Bu öz aydın təzahürünü 1939-cu ilin dekabrında Varşavada heç bir günahı olmayan kişilərin güllələnməsində tapdı. Elə həmin vaxt bir neçə saatın içərisində polyaklarla almanlar arasında nifrət divarı hörüldü. İşğalçılar sonrakı illərdə tez-tez xoşməramlı jestlər etsə belə bu divarı aşmaq mümkün olmadı.
Almanlar sərəncamlar verməyə başladılar, onları yerinə yetirməyənlər isə ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə qalırdılar. Ən mühüm məqam çörək alveri ilə bağlı idi: onu müharibədən əvvəlki qiymətindən daha baha satmağa və ya almağa cürət edərək cinayət başında tutulan hər kəs güllələnməyə məruz qalırdı. Bu qadağa şok effekti doğurdu. Biz çörək yeməyin daşını atdıq, günlərlə kartof və müxtəlif xəmir xörəkləri yedik. Sonra Henrik çörəyin yoxa çıxmadığını, adamların onu rahatca aldığını və heç kəsin alıcıları güllələmədiyini müşahidə etdi. Onda biz də çörək almağa başladıq. Qadağa sonralar da ləğv olunmadı, müharibənin getdiyi beş il ərzində hamı çörək alır və yeyirdi, çünki əmri yerinə yetirməli olsaydılar, bütün general-qubernatorluq ərazisində milyonlarla insan güllələnməli idi. Daha bir həqiqəti anlamağımız üçün isə uzun müddət keçdi: əslində, təhlükəli olan almanların əmrləri deyildi, heç bir xəbərdarlıq edilmədən və ya əmr verilmədən başımıza qəfil gələ biləcəklər idi.
Tezliklə əsas etibarilə yəhudilərə qarşı yönəlmiş yeni təzyiqlər başladı. Artıq almanlar yəhudilərin mülklərini əllərindən alırdılar. Bir də elan olundu ki, heç bir ailə iki min zlotıdan artıq maddi vəsaitə sahib ola bilməz, dəyəri bu məbləği ötən zinət əşyaları və yerdə qalan pullar saxlanması üçün banka verilməli idi. Şübhəsiz ki, heç kəs əlindəkini könüllü şəkildə düşmənə verəcək qədər sadəlövh deyildi. Biz də olan-qalanımızı gizlətmək qərarına gəldik, hərçənd var-dövlətimiz bircə atamın qızıl cib saatından və nağd beş min zlotıdan ibarət idi.
Bunları harda gizlətməklə bağlı aramızda əməlli-başlı mübahisə düşdü. Atam ötən səfərki müharibə zamanı özünü doğrultmuş üsulu təklif etdi: masanın ayağını burğu ilə deşmək və pulları ora soxmaq.
– Birdən masanı götürsələr necə? – Henrik rişxəndlə soruşdu.
– Boş-boş danışma, – atam qəzəblə cavab verdi. – Bu cür masa onların nəyinə lazımdır ki?
O, nifrət dolu baxışlarını masanın üst taxtasının laklı səthinə dikdi – zamanında üzərinə tökülmüş hər şey burda öz izini