Sıyrılmış qılınc. Cəlal Bərgüşad
endirdi. Bədənnüma güzgüdə iki kölgə qovuşdu və sonra bu kölgələr ayrıldılar. Elə bil badam ləpəsi iki bölündü.
…Artıq Bağdad səmasındakı ulduzlar yoxa çıxmışdı. Saray bağında quşlar cibbildəşirdi. Səhər günəşinin şəfəqləri pəncərənin yaşıl pərdələri arasından süzülüb Zübeydə xatunun pərişan saçlarına dolmuşdu. Xanım gül ətirli yatağında yuxuya getmişdi. Harunun qırmızı saqqalı köksündə alov dilimini xatırladırdı. Yatmış Harun hərdən yuxuda əl-qol atıb öz-özünə danışırdı: «Vəzir, bu nə qara xəbərdir?! Xəzərlər mənimmi «Azad şəhərim»ə – Dərbəndimə hücum ediblər?! Mən azğınlara öz gücümü göstərərəm! Necə?! Atəşgahlarda xürrəmilər yenə od yandırırlar?! Mən onların da o günəşini əbədi söndürərəm!»
Xəlifə gah yuxuda Dərbəndə basqın edən xəzərlərin, gah da üsyançı xürrəmilərin qollarını zəncirlədib «ölüm ağacları»ndan asdırırdı. Birdən necə oldusa xəlifənin qolu zərblə Zübeydə xatuna toxundu… Hər ikisi hövlnak yuxudan qalxdı: «Bismillah!» Xəlifənin sədaqətli Qarapişiyi yataq otağının qapısını kəsdirmişdi. Pişik sahibinin səsini eşidib hərdən miyoldayır, hərdən qapını cırmaqlayırdı.
Altun sarayında şeypurlar çalındı, təbillər vuruldu. Bu – əyanları namaza səslədi. Bağdad məscidlərindən boğuq azan səsləri eşidildi. İşrət dumanları Harunun başından çəkilib gedirdi, gecə ikən anasını eşidib tədbir görmədiyinə peşman oldu: «Necə yəni düşmən yenə üstümüzə qılınc çəkir?! Azğın xəzərlər hücum edib Dərbəndi tuturlar, hə?! Zübeydə xatunun cehizi Azərbaycanı qarət edib talayırlar, hə?! Onun adamlarını əsir alıb Xaqana aparırlar, hə?! Doğrudanmı?!»
III
«AZAD ŞƏHƏR»İN QARA SƏHƏRİ
Fəlakətə düşən adam qorxmaz, yalnız məchulluq qorxuludur.
Azərbaycanın şimal obalarında, kəndlərində çayların kükrəyən, daşların çiçəklə örtülən vaxtı idi. Çöllərdə torağaylar, alacəhrələr hey ötürdü. Zərli kəpənəklər bir-birini qovmaqda idi. Lakin baharın bu gül-çiçəkli çağında, elə bil, ulu Hörmüz Sərətan bürcünə əsir düşmüşdü. Dərbənddə, sanki sübh açılmağa qorxurdu. Yaralıların naləsi… Xilafətin «Azad şəhər»i Dərbəndi Harun belə görsəydi başına hava gələrdi. Bəlkə də o gecəki qızıl qədəhə Kütrəbbul şərabı yox, zəhər süzərdi. Xəzər türkləri qorxu-hürkü bilmirdilər. Onlar şəhərin gözəllik və mərdlik simvolu olan şir heykəllərini harda görsələr çilikləyib küçələrə tökürdülər. Göyün üzünü tüstü dumanı bürümüşdü. Neft və taxıl anbarlarından alov qalxırdı. Xaqan, vaxtilə Əməvi və Abbasi xəlifələrinin Dərbənddə tikdirdiyi möhtəşəm, müqəddəs «allah evləri»ni hörmətdən salmaq üçün heç nədən çəkinmirdi. Xaqan məscidləri qəsdən at tövləsinə döndərmişdi. Fələstin, Dəməşq, Xəzər məscidlərindən ayğır kişnərtisi eşidilirdi. Həmməs, Qeysəriyyə, Cəzair və Mosul məscidləri isə qarət malları ilə dolu idi. Xəzərlərin belə nadan hərəkətləri onlara qarşı nifrəti artırırdı.
Küçə və meydançaları, bazarları, limanları üfunət qoxusu bürüməkdə idi. Çoxları burda yurd salmasına peşman olmuşdu. Lakin artıq gec idi. Hər cür işgəncəyə, əzab-əziyyətə dözməkdən başqa əlac qalmamışdı. Şəhərin bütün dəmir darvazaları xəzərlərin əlinə keçmişdir. Əsir alınan şəhər əhalisi Babül mühacir,16 Babül cəhad,17 Babül xüms18 və Babül cəgir19 darvazalarının ağzına gətirilirdi. Əsir dəstələri yerə yatmış dumanı andırırdı. Babül məktub20 və Babül Əlqəmə21 darvazalarının girəcəyində isə xəzərlər əsirləri siyahıya alırdılar.
Xəlifə Harunun Dərbənddə baş məlaikə Zübeydə xatunun adına saldırdığı xiyabanlarda qan su yerinə axırdı: Orda-burda «ölüm ağacları»ndan asılmış zirehli cəsədləri dənizdən əsən külək yellədirdi.
Cuma məscidi daha hüznlü görünürdü. Ondan bir az aşağıda tacirlərin naləsi limanı bürümüşdü. Xəzərlər tacirlərin qarət olunmuş mallarını gəmilərdən quruya daşıyır, öküz arabalarına və dəvələrə yükləyirdilər.
İsgəndər səddinin22 yanında cəsəd-cəsədə söykənmişdi. Gödək kürklərinin üstündən enli qayış bağlamış balacaboy xəzərlər xəz papaqlarını alıcı gözlərinin üstünə basıb əli qılınclı hara gəldi cumurdular. Hərdən xəzərlərin bağırtısı eşidilirdi:
– Ey qırxayaq, hara dırmanırsan?! Qaladan düş aşağı, işini bitirək!
– Qala nədi, lap göyün yeddi qatına çıxsanız da əlimizdən qurtara bilməyəcəksiniz!
– Ehey, hardasınız? Eşidin, bilin, bir də «Gil ayaqlı nəhəng»in ayağı bu yerlərə dəyməyəcək! Tabe olun Xaqana!
Mamırlı nəhəng daşları qurğuşunla bir-birinə lehimlənmiş, əzəmətli İsgəndər səddinin diş-diş divarları üstündə hələ də qara bayraqlar dalğalanırdı. Xəzərlər nə qədər cəhd göstərsələr də, bayraqları ordan götürə bilmirdilər. Səddin qaranlıq pillələrini və divarlarını kollar və yabanı otlar basmışdı. Xəlifə əsgərləri kolların, otların arasına sinib qalaya dırmaşan xəzərləri oxa tuturdular:
– Ey talançılar, bu müqəddəs qara bayraqlar toxunulmazdır!
Sərrast atılan oxlar öz işini görürdü. Xəzərlər qəzəblə vurnuxurdular.
– Vay bu oxu hardan atdılar?!
– Dayan, payını alarsan!..
…Neçə gün idi Dərbənd çalxanırdı. Əlləri məşəlli bir dəstə Xəzər süvarisi sübhün ala-qaranlığında İsgəndər səddinin divarları yanında dolaşırdı. Onlar məşəlin işığında meyitləri görən kimi ölü yığanların üstünə acıqlanırdılar:
– Gözünüz kordur?! Baxın, burda nə qədər cəsəd qalıb, aparın!
– Tənbəllər, tez olun görək, gün çıxandan sonra bura meyit iyindən yaxın düşmək olmayacaqdır!
Ağız-burunlarını dəsmalla bağlamış ölü yığanlar divarın dibində irigövdəli bir meyit gördülər.
– Bu nə zorbadır, bunun da meyitini aparıb yandıraq?23
Süvarilərin başçısı özündən çıxdı.
– Axmaq, müsəlman meyitini yandırsan ruhu cənnətə gedər! Bas onu xəndəyə, üstünü torpaqla!
Ölü yığanlar yorulub əldən düşmüşdülər. Köməkləşib, ağır zirehli cəsədləri güclə yerdən qaldırırdılar.
Xəzərlər müsəlman cəsədlərini basdırır, türk cəsədlərini isə yarmaça kimi götürüb bir-birinin üstünə atır, od vururdular.
Yanan meyitlərin iyi
Carçı qapısı
Qırxlar qapısı
Yeni qapı
Türkmən qapısı
Bayat qapısı
Narınqala qapısı
Bəzi tarixçilərin yazdığına görə Makedoniyalı İsgəndər bu səddi şimal tayfalarının hücumlarından qorunmaq üçün çəkdirmişdir. Bəzi tarixçilər isə bu səddin Sasani padşahı Ənuşirəvan tərəfindən tikdirildiyini iddia edirlər.
O dövrdəki xəzərlərə görə guya cəhənnəm yerin altındadır. Kim yerə basdırılsa, o cəhənnəmə gedir. Odur ki, xəzərlərdə meyiti yandırmaq adət idi.