Keçmişdən gələn səslər. Болеслав Прус
hər halda, payızda hər ikisinin uşaqlarla Varşavaya gedəcəklərini, hələliksə pan Yanın evdə gec-gec olduğunu və buna görə də panna Valentinanın öz həyəcanını, heç olmasa, bir az azalda biləcəyini mürəbbiyəyə dedi.
Beləliklə, məsələ həll olunmamış qaldı. Ancaq panna Valentina, hər ehtimala qarşı, öz alt paltarını yumağa verdi. Mürəbbiyənin Anelka ilə məşğul olmağa getdikcə daha az vaxt ayırması və əsasən öz bəkarətinin mühafizəsində dayanması xüsusən pis əlamət idi. Onu təhlükəli yoldançıxarandan bir neçə otaq və bir düjin pilləlik maneənin ayırdığı fikrində razılıq hiss edərək, fikrini dağıtmaqdan ötrü gündə üç dəfə mansardasının pəncərəsindən sərçələri yemləyirdi.
Bu arada Anelkanın sərbəst vaxtı nə vaxtsa olduğundan daha az idi. Doğrudur, indi dərslər uzun çəkmirdi, ancaq qızın üzərinə tökülən hər cür tapşırıqlar onları artıqlaması ilə ödəyirdi və o fasiləsiz olaraq yazır, köçürür və əzbər öyrənirdi. Panna Valentina, sanki, tezliklə çıxıb gedəcəyini öncədən görərək, aşkardır ki, bu ehtiyatın uzun müddətə çatmasından ötrü müdriklikləri şagirdinin başına dolu vedrələrlə əndərirdi.
Nəticədə təmiz hava və hərəkəti zəruri olan zavallı qız bir neçə gün ərzində arıqladı və solğunlaşdı. Anelka bağa gec-gec çıxır, yola bitişik hissəyə isə heç nəzər salmırdı.
Onun yeganə sevinci sahibəsindən bir addım da ayrılmayan Karusik idi. It onunla yanaşı şüşələnmiş terrasın yanında oturur, qızın cibində gətirdiyi nahar qalıqlarını yeyir, onun əzizləyici nəsihətlərini dinləyir və onunla kompaniya xatirinə, bəlkə, yaxın gələcəkdə it təhsilinin minimumunu təşkil edəcək müxtəlif əşyaları öyrəndiyi kimi görünürdü.
Yaxınlaşan fırtınanı, bəlkə də, başqalarından daha kəskin hiss etdiyinə görə, Əyləncələr, heç olmasa, sadəcə, itlə oyun Anelka üçün daha da zəruri idi. Onun payına ağır sınaqlar düşmüşdü və hətta onun xırda ürəyinin bu qədər dərdli yaşantını özünə necə yerləşdirdiyini anlamaq çətindir.
Anasının gözləri altındakı tünd dairələr Anelkada hansı dəhşəti doğururdu! Onun şikayətləri necə zərbələr idi: “Sonuncu səməni ekstraktı bankam bitdi və başqasını nə vaxt əldə edəcəyim məlum deyil!” Təlaş və həyəcanını bulanıq şəkildə anladığı kədərli atasının görüntüsündən qızda nələr baş verirdi!
Hissiyyatı Anelkaya muzdurların niyə narazı və kobud olduğunu, Kivalskayanın nə üçün getdiyini deyirdi. Mehtərlərdən birinin sözlərini havada tutaraq, hər şeyi sonuna kimi anladı:
– Adamlar da, öküzlər də, hətta torpaq da aclıq çəkirsə, burda necə yaşamalı…
Adamlar, kəllər, hətta torpaq da acdırlar!.. Adamlar burdan gedə bilər, öküzlər, yəqin, gəbərərlər, bəs torpaq nə olacaq?.. Doğrudanmı o, acından ölməlidir?.. Doğrudanmı o, taxıl və çiçək doğmağa, ağac və quşları yemləməyə son verəcək? Deməli, boşalmış malikanəni qaralmış gövdələrin və çılpaq ağacların əhatə edəcəyi zaman başlana bilər.
Onların torpağı öləcək… Necə də dəhşətlidir! Deməli, onlar: atası, anası, Yuzek, hamısından da əvvəl adamların, heyvanların və əhatə edən əşyaların ölümünü görməməkdən ötrü o özü öləcəklər.
Yer üzünə axşam düşəndə və yalnız qərbdə şəfəq hələ ensiz lent kimi səyriyəndə onun həyəcan bürümüş qəlbi necə əsirdi. Anelka bağın ən qaranlıq küncünə, hansısa quşun yuxuda ikən hərdənbir şikayətlə cikkildədiyi qoca cökə ağacının altına sığınırdı. Qız göz yaşlarına boğularaq, valideynlərinə, Yuzekə, muzdurlara, kəllərə və torpağa rəhmi gəlməsi üçün allaha yalvarırdı. Bəzən qəlbinə əvvəllər məlum olmayan şübhələr soxulurdu. Birdən allah bu dəqiqədə harasa uzağa gedibsə və onun müti yalvarışlarını eşitməzsə? Oh, əgər belə şübhələr uşaq qəlbində heç vaxt oyanmasaydı!..
Saatlar isə qaçırdı, gündüz günəş çıxır və batırdı, gecə Kiçik Ayı Bürcü, kainatın bu usanmaz saat əqrəbi dönmədən Qütb ulduzu ətrafında hərlənirdi. O, bütün ailənin taleyini həll etməli olan günün sübhünü yaxınlaşdırmaqla, hərəkət edir və edirdi.
Bir dəfə pan Yandakı ər və ata oyandı və o, bədbəxtçilikdən, o vaxt xaricdə olan varlı xalasına yazmaq qərarına gəldi.
Məktubda səhvlərini, xalasının xeyirxahlığından dəfələrlə sui-istifadə etdiyini etiraf etdi və sonuncu dəfə ən təxirəsalınmaz borcların ödənməsi üçün on beş min borc verməsini yalvardı. O, borcverənlərlə hesablaşaraq, həyat tərzini kökündən dəyişəcək: müdir, mirzə, yaxud, ən pis halda, sadə prikazçik-darğa işləyəcək. Xərcləri ixtisar edərək, bir neçə il sonra nəinki möhtərəm xalasına borcunu qaytaracaq, həm də başlı-başına buraxılmış təsərrüfatı bərpa edə biləcək.
Pan Yan vədlərinin təsirinə elə də arxalanmayaraq, bədbəxt vəziyyətlərini və kömək üçün yalvarmasını xalasına təsvir etməyi arvadından xahiş etdi.
Pani Matilda iki səhifəlik məktub yazdı; öz xəstəliyindən, neçə ildir, yanına getməyi əbəs yerə arziladığı doktor Xalubinskidən, xəstə Yuzekdən, Raspayldan, səməni ekstraktından və dəbdən düşmüş paltarlardan, Kivalskayanın gedişindən və onun fikrincə, xalanı təsirləndirə biləcək hər şeydən bəhs etdi. Yekunda təminat şəklində xalaya cehizindən qorunub saxlanmış xutorun girov kağızını göndərməyi təklif etdi. Mülkün bir neçə milliyində yerləşən xutor daxmadan, yüz morq torpaqdan ibarət idi və ali dərəcədə vicdanlı darğanın nəzarəti altında idi. Bu xutoru onu almağa həvəskar tapılmaması kimi sadə bir səbəbdən indiyə qədər girov qoymamış və satmamışdılar.
Amma, mülkədarın fikrincə, arvadı tərəfdən xalaya hücumlar da kifayət deyildi. Buna görə də Anelkanı çağırdı və nənəyə məktub yazmağı tapşırdı.
– Məgər mən bacararam? – deyə Anelka karıxaraq, soruşdu. – Mən nənəni heç vaxt görməmişəm və ondan qorxuram…
Pan Yan bu qorxunun səbəbinin xala barəsində Anelkanın yanında arvadı ilə etdiyi söhbətlərin olmasını başa düşürdü. Amma qızının bəhanəsini yetəri qədər inamdırıcı saymayaraq, dedi:
– Doğrudanmı məktub yaza bilməzsən?
– Bilmirəm ki, nə barədə…
– Hər şey barəsində. Ananın xəstə olduğunu, atanın kefinin pozulduğunu, oxumaq istədiyini, amma buna pul olmadığını yaz…
– Amma mən heç oxumaq istəmirəm!.. – deyə Anelka pıçıldadı. – Panna Valentinanın aldığı pulları təsərrüfata sərf etmək daha yaxşıdır…
Pan Yan necə kefsizləsə də, ucadan qəhqəhə çəkdi.
–Sən öz səmimiyyətində təqlidedilməzsən! – deyə səsləndi. – Valideynini yükləmək istəmirsənsə, nənədən təhsilə xüsusən pul xahiş etmək lazımdır…
– Axı mən… xahiş etməyi bacarmıram…
Pan Yan Anelkaya baxdı və onun baxışında eyni zamanda narazılıq və sevinc əks olundu. O, Anelkanın çətin dəqiqədə onu xilas etməyə qadir olmamasından narazı idi. Göründüyü