Keçmişdən gələn səslər. Болеслав Прус
iradəsindədir, – qadın belə dedi. – Heç olmasa, mənə kiçik bir mərhəmət göstərin – məni şəhərə çatdırın və kəndliyə iyirmi quruş ödəyin, məndə yoxdur…
Pan Yan narazı sifətlə lakeyə pul verdi və xalanı elə bu gün axşam şəhərə yola salmağı vəd etdi.
–Yemək verilib, – deyə lakey məlumat verdi.
– Mürəbbiyəni çağır, – deyə pan Yan əmr etdi.
– Mən çağırdım, amma onlar öz yerlərində nahar etmək istədilər.
– Masaya buyurun, – deyə ata xalaya müraciət etdi.
– Sizə sıxıntı vermək istəmirəm, – qadın tərəddüdlə imtina elədi. – Əgər icazə verərsinizsə, mürəbbiyə ilə nahar edərəm. Panna Valentinanın sizdə yaşadığını eşitmişəm, bizsə onunla köhnə tanışlarıq…
– Necə istəyirsiniz… Qjeqoj, – pan lakeyə müraciət etdi, – panini mürəbbiyənin otağına aparın.
Xala çıxanda pani Matilda ərinə dedi:
– Biz hədsiz mehribanlıqsız qarşılamadıqmı? O, yaxşı qadındır…
Ata əlini yellədi.
– Ah, onun yaxşılığı ilə nə işim var? Əzizim, kasıb qohumlar, xüsusən də bu, həmişə yükdür: o, fasiləsiz olaraq bizi nüfuzdan salar…
– Nə ilə?
– Sadəcə, məni heyrətləndirirsən!.. Ksöndzün yanına təsərrüfat müdirliyinə getməyə o hazırlaşmamışdırmı? Cibində bir quruşsuz mənim ödəməli olduğum Qaydanın atında bura o gəlməmişdirmi? Indi bütün kəndin onun bizim qohumumuz olduğunu bilmədiyinimi fikirləşirsən? Əlbəttə, bu barədə car çəkib…
– Bunun bizə nə ziyanı var?
– Olduqca böyük ziyanı var, – deyə pan Yan qıcıqla cavab verdi. – Onun gəlişi bizim taleyimizi həll edə bilər. Əgər bura sədr-xala, general-dayı, ya da əmim oğlu Alfons şıq karetlərdə gəlsəydilər kəndlilər deyərdi: “Bax, bizim panımız belədir, onunla alver etmək olmaz, yoxsa pis olar”. Amma bu Andzyanı hansısa miskin cır-cındırda, bulaşıq arabada görsələr, mütləq deyəcəklər: “Mülkədar bizimlə eyni xəmirdəndir, alver edək, güzəştə gedər…”.
– Sən şişirdirsən, Yasek, – deyə arvadı onu sakitləşdirdi.
– Qətiyyən!.. – kişi səbirsizliklə səsləndi. – Özün görəcəksən – bu dilənçinin gəlişi bizə baha başa gələcək. Gəlməyə vaxt tapdı! Arvadımın kasıb qohumları məni yoluxur və məhz kəndlilər qarşısında cəngavər kimi sans peur et sans reproche (qorxusuz və tənəsiz ) durmağımın zəruri olduğu vaxtda arabaçıya pul ödəmirlər. Bu, sadəcə, fataldır!
Bu məsələni belə müzakirə edərək, valideynlər uşaqlarla birlikdə yemək otağına yola düşdülər. Nahar qədərincə məyus keçdi, amma sonra ata bir qədər şənləndi. O, nənəyə məktub diqtə edəcəyini deyərək, Anelkanı özü ilə kabinetə apardı. Kabinetdə siqar yandırdı və yelləncəyə yayılaraq, arzulara daldı.
Anelka bir qədər susqun oturaraq, danışmağa başladı:
– Ata…
– Nədir, bala?
– Niyə mənə xalanı öpməyə icazə vermədin?
Ata fikrə getdi.
– Sən onu heç vaxt görməmisən, onunla tanış deyilsən…
Yenə arzularına daldı.
Anelka atasına daha yaxın əyləşib davam etdi:
– Atacan, bəs niyə xalanın bizdə qalmasını istəmirsən?
– Qarayaxalıq etmə, bala. Mənim evim bütün dünyanın kasıbları üçün tənbəlxana deyil.
Atası sanki qırılmış fikirlərin sapını düyünləməyə zorlanaraq, qaşlarını çatdı, bu ona müyəssər olanda isə dərin fikirdə tüstü buraxaraq, tavana daldı.
– Mənə belə gəlir, – Anelka bir dəqiqə susaraq dedi, – xala olduqca kasıbdır…
Atası çiyinlərini çəkdi.
– Kasıblıq insanların zəhləsini tökmək haqqını vermir, – deyə quruca qeyd etdi. – Qoy çalışsın…
Birdən o, qəfildən yuxudan oyanmış kimi, yerindən sıçradı. Sonra taxta əyləşdi, alnını sildi və diqqətlə qızının sifətinə baxdı.
Qızın gözlərinin ifadəsi, böyüyünkü kimi, ciddi idi, sanki onun üçün olduqca vacib sualı vermək istəyən kimi, atasına baxırdı.
– Hə, nə istəyirsən?
– Biz nənəyə məktub yazmaq istəyirdik…
Atası narazı halda əlini yellədi.
– Get, – dedi. – Sən nənəyə yazmayacaqsan…
Qızının gözlərinə baxmaqdan utandığını hiss edərək, döndü. Təəccüblü işdir! Uşaqlarının nə vaxtsa uşaq olmayacaqları və atalarını mühakimə edəcəkləri indiyə kimi heç vaxt ağlına gəlməmişdi.
Son günlərdə rahatlığını almış əzablara yenisi əlavə olundu: Anelka onun barəsində nə fikirləşir? Birdən onun da öz fikirlərinin olduğunu başa düşdü. Arvadının fikri onu narahat etmirdi, onu aldatmağa öyrəşmiş və passiv mütiliyə öyrəşdirmişdi. Amma bu gün gözlənilmədən səhnəyə sevdiyi və sevildiyi, işıqlı və sadəlövh ağlı şüursuz olaraq cavaba can atan yeni varlıq çıxmışdı: niyə ata həyatda belə müxtəlif prinsiplərlə idarə olunur? Niyə özü kömək xahiş edir, ancaq başqalarına kömək etmək istəmir? Niyə kasıblara işləməyi tövsiyə edir, özü isə bikardır?
O öz mühakimələrində, yəqin, hədsiz uzağa getmişdi. Anelka hələ prinsiplərin nə olduğunu başa düşmürdü və atasını hərəkətlərinin ziddiyyətliliyinə görə mühakimə etmirdi. O yalnız atasının növbə ilə iki maska geydiyini və öz həqiqi sifətini onların arxasında gizlətdiyini hiss edirdi. Uşaqlıqdan, demək olar, bu günə qədər tanıdığı atası bir maskadır. Digər maskanı bu gün gördü və bu yerdə gözləri açıldı.
Axı əsl atası hardadır? O kimdir? Öz sədr xalasını sevən, yoxsa kasıb qohumu evdən qovan? Arabaya görə iyirmi quruş ödəmək iqtidarında olmayan insanlara nifrət edən, ya şən və qayğısız halda böyük borclar edən? Biçənəyin heyvanlar tərəfindən korlanmasına görə Qaydaya acıqlanan, yainki nökərləri, öküzləri və torpağı aclıq çəkən? Anasını öpən və eyni zamanda yanında Şmula onun ölümü barəsində danışmağa imkan verən?..
Ikisindən hansı onu və Yuzeki sevən atasıdır? Hər gün özü üçün siqara yarım manat sərf edən və ana üçün dərmana heç vaxt pulu olmayan?
Nəhayət, atası ilə necəsə bağlı olan bu pani Veys kimdir?
Kasıb qohumun gəlişi və nənəyə məktub layihəsi pan Yan üçün əsl bədbəxtlik oldu. Bu hadisələr qızının qəlbində ağır şübhələrin dondurucu burulğanla soxulduğu qapı açdı. Anelka bütün ev əhlini: elmli mürəbbiyəni də, xəstə anasını da, məkrli Kivalskayanı da, sadiq Karusyanı da başa düşürdü. Yalnız atasını başa düşməyə son vermişdi. Atası onun gözlərində ikiləşirdi və