Son mənzili Xəzər oldu . Qumral Sadıqzadə
mənbələrdə Müsavat hökumətinin mənfur, Sovet hökümətinin isə ən ədalətli, ən yaxşı, bu sosialist dövlətinin başqa dövlətlərdən, xüsusən də, keçmiş Müsavat hökumətindən qat-qat üstün olduğu sovet məktəblərində təhsil almış, sovet tərbiyəsi görmüş yaşıdlarım kimi mənim də beynimə həkk edilmişdi. Ona görə də kitabın birinci hissəsini yazarkən o illərdə ADR-dən, onun rəhbərlərindən – xüsusən, qohumum Məhəmməd Əmin Rəsulzadədən, onun ailəsindən yazmaq təbii ki, mümkün olmadı…
Qumral Sadıqzadə
Seyid Sadıq Baba
1893-cü ilin yaz fəsli idi. İçərişəhərdə, Xan sarayının cənub tərəfindəki hasarı ilə üzbəüz ikimərtəbəli daş binanın alçaq, taxta qapıları taybatay açıqdı. İçəridən ağlaşma, oxşama səsləri eşidilirdi. Evin sahibəsi – İçərişəhərdə “Draz Seyid”, “Nəcib Seyid”, “Qılınc Seyid” ləqəbləri ilə məşhur olan xeyirxah, alicənab, adamlar arasında böyük hörmət qazanmış qoca Seyid Sadığa böyük fəlakət üz vermişdi: otuz beş yaşlı yeganə oğlu Mirkazım iyirmi gün əvvəl İkinci Aleksandrın adını daşıyan dənizkənarı küçədə, hürküb vəhşicəsinə qaçan konka atlarının qabağına atılmış, onların ayaqları altına yıxılmışdı. Ağır yaralanmış Mirkazım evə gətirilmiş və iki saat sonra ölmüşdü.
Bu gün mərhumun üçüncü cümə axşamı idi. Tez-tez evə yaxınlaşan faytonlardan qara çadralı arvadlar düşüb həyətə keçirdilər. Evin aşağı mərtəbəsindəki böyük otaq başdan-ayağa xalçalarla döşənmiş, divarlar boyu döşəkçələr, mütəkkələr, qoyulmuşdu. Molla şagirdi ilə yuxarı başda oturub təziyyəni başlamağa hazırlaşırdı.
Mərhumun anası Mehinbanu xanım başındakı qara örpəyi burnunun ucuna qədər çəkib, mollanın sağ tərəfində oturmuşdu. Ağlamaqdan xırıldayan səsi ilə astadan oğlunu oxşayırdı:
– Can, yaralı bədəninə anan qurban, ay Mirkazım! Yetimlərini başsız qoyan, ay Mirkazım! Qoca atanın belini bükən, ay Mirkazım! Bu nə işdi gətirdin başımıza?!
Analarının yanında cərgə ilə oturmuş üç qız – Seyidxanım, Zübeydə və Zəhra da ona səs verir, hərdən anaları kimi üz-gözlərini cırmaqlayır, saçlarını yolurdular.
Yasa gələn arvadlar maraqla, narahatlıqla yan-yörələrinə baxıb ağlayanların içərisində mərhumun cavan arvadını, evin gəlinini axtarırdılar. Mehinbanu xanım da tez-tez örpəyinin arasından qapı tərəfə baxır, gəlinin yuxarı mərtəbədən aşağı düşməsini gözləyirdi. Nəhayət, o dözməyib yanında oturmuş qızlarından birinə işarə elədi. Zübeydə anasının nə istədiyini başa düşdü. Yerindən durub xalının üstü ilə qapıya tərəf getdi, həyətə çıxıb pilləkənlə yuxarı qalxdı.
Burada böyük otağın küçəyə açılan pəncərələrindən tül pərdələr asılmışdır. Divarın bir tərəfində, qapıları şəbəkə şüşəli dörd taxçaya ipək yorğan-döşək yığılmış, üstdəki rəfə əlvan boşqablar və zər naxışlı kasalar düzülmüşdü. Otağın aşağı divarındakı taxçalara içində pal-paltar olan xara, atlas boxçalar qoyulmuşdu. Bu otaq da başdan-başa xalı ilə döşənmişdi, divar dibinə döşəklər, mütəkkələr salınmışdı. Saat ikiyə-üçə bura kişilər yığışacaqdılar.
Zübeydə qapını açıb içəri girəndə gözlərinə inanmadı. Qardaşı arvadı Xırdaxanım yuxarı başda, iki pəncərənin ortasına qoyulmuş böyük bədənnüma güzgünün qabağında dayanmışdı. Matəm münasibətilə taxçalara və güzgüyə nazik qara ipək parça çəkmişdilər. Gəlin güzgünün qara örtüyünü qaldırıb üzünə ənlik sürtdü, saçlarını sahmana saldı. Baldızlarının gəlməsindən xəbəri yoxdu. Onun qara məxmər tumanının qırçınları şux və mütənasib bədəninə xüsusi yaraşıq verirdi. Nazik, zərif köynəyinin üstündən qara məxmər don geyinmişdi. Donun ətəyi, yaxası, tumanın balaqları qızılı bafta ilə haşiyələnmişdi. Başı açıqdı. Qara örpəyi güzgünün qabağındakı döşəyin üstündə idi.
Zübeydə səssizcə gəlib gəlinin yanında durdu. Xırdaxanım güzgüdə öz qəşəng, ağ üzünün yanında baldızının ağlamaqdan qızarmış gözlərini, cırmaq-cırmaq olmuş üzünü görəndə diksindi. Tez əyilib döşəyin üstündən örpəyini götürdü. Başına salmaq istəyəndə baldızı cəld örpəyi onun əlindən aldı, cır səslə çığırmağa başladı:
– Ay utanmaz, neynirsən? Dağ boyda cavan ərinin heç üçüncü cüməaxşamısı çıxmayıb, sən burda üz-gözünü bəzəyirsən? Ağız, eşitmirsən, aşağıda molla oxuyur? Kiminçün belə bəzənib düzənirsən? Qaynanan, baldızların yanında oturub, oxşayıb ağlamaq əvəzinə bu xanım, gör, bir nə oyunlardan çıxır, aaa?! Vaxsey! Vaxsey!
Qız qəzəbindən boğulurdu. İstəyirdi əl atıb gəlinin saçını yolsun ki, bəlkə hirsi bir az soyuya. Ancaq ağlına başqa şey gəldi. Gəlinin örpəyini götürdü, cəld otaqdan çıxdı. Pilləkənlərin başından çığır-bağır salmağa, saçlarını yolmağa başladı:
– Ay camaat, gəlin bir bizim gəlinə tamaşa eləyin, gəlin görün neyniyir? Güzgü qabağında oturub üz-gözünü bəzəyir, – sonra o ucadan oxşadı, – Bacın sənə qurban, ay qardaş, qəbrində bağrın çatlasın, ay qardaş! Ay Allah, sən özün bu arsızın cəzasını ver!
Səsə aşağıdakı arvadlar həyətə çıxıb boylanır, təəccüblə bir-birilərinə baxırdılar.
– Ay qız, qışqırma, ayıbdır. Camaat nə deyər bizə? Eybi yoxdur, cavandır, başa düşməyib. Adam da belə həyasızlıq eləyər? Bəsdir deyirəm sənə, qışqırma, düş aşağı, məmə gözləyir bizi.
Zübeydə bacısı ilə pilləkəndən düşə-düşə gəlini qarğış edirdi:
– Səni görüm qardaşımın yanına gedəsən! Səni görüm ömrü boyu qara paltarını əynindən çıxarmayasan! Bir xoş gün görməyəsən.
Həyətdən eşidilən səs-küyə qonşular da damlara çıxıb qulaq asır, küçə qapısına toplaşırdılar. Nəhayət, Zübeydəni sakit edib, içəri saldılar. Mətbəxdə xörək bişirən qulluqçu qadınlar, qohumlar çıxıb küçə qapısını örtdülər, arvad-uşağı oradan uzaqlaşdırdılar.
Seyid Sadıq da səs-küyü eşidib kiçik dəhlizin qapısı ağzına çıxmışdı. Gəlinin yüngüllüyünü, qızının çığır-bağırını, həyasızlığını eşidib biləndə dərdinin üstünə bir dərd də gəldi. Dərindən ah çəkib, səssiz-səmirsiz otağa qayıtdı. Döşəyin üstündə oturub əsəbi halda təsbehini çevirməyə başladı.
Seyidxanımla Zübeydə qayıdıb öz yerində oturdular. Mehinbanu qızına acıqla baxıb gizlincə onun ayağından bir çimdik götürdü: evin gəlinini yad adamların arasında biabır eləməsindən narazı idi. Arvadlar elə bil bu hadisəyə bənd imişlər, təzədən ağlamağa başladılar. Ən çox dizinə döyən, saç-birçəyini yolan Seyidxanım idi. O çox arıq, rəngi saralmış, hündürboylu qadındır. Görkəmindən xəstəyə oxşayırdı. Yanındakı arvadlar tez-tez onu sakit etməyə çalışır, çox ağlamağa qoymurdular. Hətta axırda anası da onu məzəmmət elədi:
– Bəsdir daha, ay qız, özünü öldürməklə