Qəzəllər. Hacı Mail
strong>SÖZ SƏRRAFI1
Hacı Maili gənc yaşlarımdan tanıyırdım. Ona həmişə böyük hörmətim olub.
Hacı Mail bütün Abşeronun, Bakı kəndlərinin sevimlisi idi. Şirin danışığı, hazırcavablığı, ədəb-ərkanı, duzlu-məzəli söhbətləri ilə hamının qəlbinə yol tapardı.
Cavan olmasına baxmayaraq, Mailə bütün Bakı kəndlərinin toy-büsat mərasimlərində xüsusi hörmətlə yanaşıb daim yuxarı başda oturdar, salamlaşmağa, kəlmə kəsməyə, şuxluq etməyə can atardılar. O da öz növbəsində hamı ilə görüşüb söhbət etməyə, hamıdan hal-əhval tutmağa çalışardı.
Xanəndələr Hacı Maildən hansı dəstgahı dinləmək istədiyini eşitdikdə, onun bu arzusunu böyük məmnuniyyətlə yerinə yetirərdilər. Dəstgahın ifası zamanı Füzulinin, Seyid Əzimin, Racinin, Sərrafın, Səməd Mənsurun, Həsən Səyyarın, Ağadadaş Münirinin, Azərin, Saqibin və Vahidin qəzəlləri ilə yanaşı, Mailin də qəzəlləri oxunardı. Bu da, sözsüz, məclisi daha da rövnəqləndirərdi.
Bildiyiniz kimi, Nardaran Abşeron kəndləri arasında dindarlığı, şeirə-sənətə, xüsusilə muğama vurğunluğu ilə fərqlənir. Mail məhz bu kənddə doğulduğundan uşaqlıqdan İslam dininə, klassik ədəbiyyatımıza, Şərq poeziyasına, ərəb və fars dillərinə böyük maraq göstərərdi.
O, elm, hikmətli sözlər və gözəl şeirlər öyrənmək üçün Abşeronun, eləcə də Azərbaycanın bütün rayon və kəndlərini qarış-qarış gəzər, köhnə savadlı kişilərdən eşitdiklərini öz dəftərçəsinə qeyd edərdi. Qısa müddətdən sonra bu söz inciləri əzbərlənib ayrı-ayrı məclislərdə şövqlə səslənərdi.
Mən Mailin bizim Kürdəxanı kəndinə, dövrünün ən ziyalı adamlarından biri olan Məşədi Hüseynağanın yanına gəlib ondan çoxlu şeir öyrəndiyinin dəfələrlə şahidi olmuşam.
Hacı Mail əsl söz sərrafı, şeir-sənət aşiqi idi. Məclislərdə hamı ona qulaq kəsilər, danışmağı, şeir oxumağı, Füzuli qəzəllərini təhlil etməyi xahiş edərdi. Mail də öz növbəsində poeziyamızın günəşi hesab olunan Füzulinin qəzəllərini elə məharətlə təhlil edərdi ki, hamı, o cümlədən peşəkar ədəbiyyatçılar belə ona heyran qalardılar.
Məlumdur ki, Füzulini təhlil etmək o qədər də asan məsələ deyil. Bunun üçün ərəb və fars dillərini, ana dilini, Qurani-Kərimi, dini, şəriəti, islam tarixini, məzhəbləri, əruzu, qədim Şərq fəlsəfəsini, bütünlükdə Şərq poeziyasını, təbabətini və əsatirini bilmək lazımdır. Əks təqdirdə Füzulini açmaq qeyri-mümkündür.
Hacı Mail bu sahələrin hamısından yaxşı xəbərdar idi. Üstəlik poeziyanı dərindən duyurdu və rəvan təbli şair idi. Bu səbəbdən Füzulini gözəl şərh etməyi bacarırdı.
Cəsarətlə deyə bilərəm ki, ürəfa məclislərində Füzulini Əli Fəhmidən sonra Hacı Mail qədər gözəl aça bilən ikinci şəxsə rast gəlməmişəm.
Rəhmətlik Mail mənimlə söhbətlərində tez-tez deyərdi ki, Füzulinin türk divanındakı bütün qəzəlləri şərh etməyə nail olmuşdur.
Hacı Mailin klassik ədəbiyyatımızın təbliği sahəsində də misilsiz xidmətləri olub. O, Füzulinin türk divanının elmi-tənqidi mətnini hazırlayıb nəşr etdirmiş, “Leyli və Məcnun” əsərinin elmi-tənqidi mətnini redaktə etmiş, Cahanşah Həqiqinin əsərlərini oxuculara çatdırmışdır.
Hacı Mail vaxtı ilə Bakıda məşhur olan “Məcməüş-şüəra” ədəbi məclisini öz Nardarandakı evində bərpa etdirərək onun ilk sədri seçilmişdi. 1994-cü ildə isə “Füzuli” ədəbi məclisinin əsasını qoyub ömrünün sonunadək ona rəhbərlik etmişdi.
O, həm də klassik üslubda, ələlxüsus əruz vəznində yazan bir çox istedadlı gəncin aşkara çıxarılıb şair və sənətkar kimi yetişməsində çox böyük rol oynamışdır. Misal üçün təkcə mərhum Baba Pünhanı göstərmək kifayətdir.
Mail özü də, Füzuli demişkən, “ləbi Hikmət Dayəsi (Allah-təala – V.M.) tərəfindən şeir cəhdi ilə tər qılınmış” püxtə şair idi. Bizə gözəl qəzəllərdən, qəsidələrdən, tərcibəndlərdən, tərkibbəndlərdən, novhələrdən, mürəbbelərdən, müxəmməslərdən, müsəddəslərdən, müsəbbelərdən, müsəmmənlərdən, qitələrdən, təxmislərdən və təzminlərdən ibarət zəngin irs qoyub getmişdir. Təkcə qəzəllərinin sayı mindən artıq idi.
Təəssüf ki, Mailin indiyədək həcmcə çox da böyük olmayan iki kitabı çapdan çıxmışdır ki, bunlar da onun şeirlərinin az bir qismini təşkil edir.
Mailin həm əruz, həm də heca vəznlərində oxunaqlı şeirləri çoxdur. Onlar mövzu baxımından rəngarəngliyi ilə fərqlənir: vətən və millət sevgisi, Allah, Peyğəmbər (s), Əhli-Beyt (ə) eşqi, Kərbəla vaqiəsi, dünyanın faniliyi, zülmə, haqsızlığa nifrət, dostluğa, sədaqətə məhəbbət, doğruluğa, düzgünlüyə dəvət, kin-küdurət, ədalətsizliklə barışmamaq və s.
Mail hələ gənc ikən Azərbaycan oğlu olduğunu, özünü vətənsiz təsəvvür etmədiyini bəyan etmişdi:
Hər kim soruşa gər mənim ünvanımı sizdən,
Ol şəxsə deyin: “Mailin ünvanı vətəndir!”.
O, Azərbaycanı bütöv olaraq sevirdi. Bakı ilə Təbrizi bir-birindən ayırmır, özünü o taylı-bu taylı Azərbaycan oğlu sayır, gec-tez vətənin birləşəcəyinə ürəkdən inanır, bu günü böyük həsrətlə gözləyirdi:
Ağlım söz kəsəndən bu günə kimi,
Dilimdə əzbərdir sözü Təbrizin.
Necə şükr etməyim ulu Tanrıya,
Mənə qismət oldu özü Təbrizin!
…Birləşdi Vyetnam da, Korey, alman da,
Bircə biz qalmışıq yarı o yanda,
Yarısı həsrətlə baxır bu yanda,
Gözlər həsrət gözü bizi Təbrizin…
Hacı Mail Allah-təalanı hər şeydən uca tutur, Rəbbinin məxluqatı gözəl yaratdığını, insanlara səmavi kitablar, peyğəmbərlər göndərib onları doğru yola dəvət etdiyini, xudbinlikdən, mənəm-mənəmlikdən uzaq olub bir-birləri ilə dostluq, ülfət etməyi, mehriban olmağı tövsiyə edirdi. O, insanların öz nəfslərinə uyaraq Allahın tövsiyələrini və buyruqlarını unutduqlarını ürək yanğısı ilə qələmə alırdı:
…“Sən”ü “mən” kəlməsi aləmdə Sənə məxsusdur,
“Sən” üçün əfv elə, ey qadiri-sübhan Rəbbim.
“Biz” sözündən budu məqsəd ki, biz “mən” deməyək,
“Mən” sözü etdi bizi gör nə pərişan, Rəbbim.
“Mən” sözü əzbər olubdur dilimizdə daim,
Cəhl ilə eyləmişik aləmi viran, Rəbbim.
…Zahirən adımız olmuşsa müsəlman, əmma,
Eylərik nəfsimizə dini də qurban, Rəbbim…
Hacı Mail Məhəmməd Peyğəmbəri (s) Allah-təalanın yaratdığı ən gözəl, ən kamil, ən yüksək insan sayır, risalətinin əbədi olduğunu bəyan edir, ariflərin onu könül sultanı saydığını, cahillərin isə anlamadığını bildirirdi:
Ya Mühəmməd! Ya Nəbi! Ey bir adı Xeyrül-bəşər,
Olmasaydın dərk qılmazdı şərü xeyrin bəşər.
Ol ki, arifdir, bilir yetməz sənə kim, bir nəbi,
Ol ki, cahildir, səni dərk eyləməz, cəhl eyləyər.
Şair müttəqilərin imamı Əli əleyhissəlamı isə irfan dəryası, Allahın şiri, din uğrunda bir çox vuruşun qəhrəmanı, səxavət kanı, ən çətin şəri məsələləri həll edə biləcək kimsə, igidlik, müdriklik rəmzi kimi vəsf edirdi:
Əhli-irfanə, könül, bir ismi-pünhandır Əli,
Kimsə bilməz ki, necə bir əhli-irfandır Əli.
Olmasaydı
Zahir Adiloğlunun Hacı Mailə həsr olunmuş “Sonsuz ömrə nöqtə qoyulmaz” (Bakı, “Nurlan”, 2005) adlı kitabından götürülmüşdür.