Gülüstan. Bustan. Sədi Şirazi
gətirmişdir. Çünki məna əhli ancaq bu Gülüstandan gül dərər».
Sədinin «Gülüstan» əsərinin getdikcə daha çox yayılmasının, müxtəlif dillərə təkrarən tərcümə edilməsinin əsas səbəbi şübhəsiz ki, onun insanlar arasında sülhü, dostluğu və proqressiv fikirləri təbliğ etməsidir. Sədinin əsərləri Yaxşı adamlara məhəbbət, pis adamlara nifrət, hissilə doludur. Böyük humanist şair insanın zahiri görünüşünü deyil, onun mənəviyyatını nəzərə alır. Şairin fikrincə paltar, mal, dövlət, vəzifə, rütbə insanlıq şərəfi deyildir. İnsanlıq şərəfi xalqa xeyirli olmaqdadır.
«Gülüstan» əsəri müqəddimədən və kitabın yazılma səbəbindən sonra – hökmdarların rəftarı, dərvişlərin əxlaqı, qənaətin fəziləti, susmağın faydalan, eşq və cavanlıq, zəiflik və qocalıq, tərbiyənin təsiri, söhbət qaydaları – başlıqları ilə səkkiz fəslə bölünür.
Sədi şahlara, əmirlərə moizə və nəsihətin təsir etmədiyini gördüyü zaman onları məzlumların odlu ahı və qiyamət gününün haqq hesabı ilə qorxudurdu.
Şahlardan birisi Sədidən ona dua etməsini xahiş etdikdə Sədi demişdir: «Öz xalqına qarşı ədalətli ol ki, düşməndən xilas olasan».
Şairin fikrincə: «öz ölkəsində xalqı ədalətlə idarə edən hökmdarın başqa ölkələri müharibə yolu ilə almağa ehtiyacı yoxdur». Sədi həmişə sülh tərəfdarı olaraq ölkələri xarabazara çevirən müharibələri rədd etmişdir.
O, deyir: «Bir məsələni ki, sülh ilə həll etmək mümkündür, onu müharibə yolu ilə həll etmək ağılsızlıqdır». Şairin bu sözü hələ bu gün də yüksəkdən səslənməkdədir.
Sədi şahların və saray xadimlərinin çirkin sifətlərini aydın gördüyü üçün, onların qarşısında qul kimi əli qoynunda durmağı pisləmişdir. Bu nöqteyi-nəzərdən «Gülüstan»dakı iki qardaş hekayəti çox maraqlıdır.
«İki qardaş var idi, birisi şah sarayında qulluq edər, o birisi öz zəhmətilə çörək yeyərdi. Bir gün varlı qardaş yoxsul qardaşına dedi nə üçün şaha qulluq etmirsən ki, canını əziyyətdən qurtarasan? Qardaşı dedi: «bəs sən nə üçün işləmirsən ki, qulluq fəlakətindən xilas olasan?..»
Sədi hansı peşə ilə məşğul olmağından asılı olmayaraq bütün insanları düzlüyə çağırır. Onun fikrincə düzlüklə çalışan adama zaval yoxdur. Əyri işlərlə məşğul olan adamlar isə hər şeydən qabaq özlərinə pislik etmiş olurlar.
Gülüstan» əsərində dostluq məsələsinə də çox yer verilmişdir. Sədi o adamı yaxşı dost hesab edir ki, o dostunun nöqsanını üzünə deyir və bu qüsurların aradan qalxmasına kömək edir. Şair nöqsanı gizlədən dostdansa, nöqsanı göstərən düşməni üstün tutur.
Eyni zamanda Sədi başqası danışanda onun sözünü kəsməyi tərbiyəsizlik hesab edir və öyrədir ki, ağıllı adamlar məclisi sakit görməyincə dil acmaz. İnsan hər bildiyi sözü də hamıya söyləməyə borclu deyildir.
Təsadüfi deyildir ki, «Gülüstan»ın bir çox şeirləri sonralar zərbi-məsəl kimi dillər əzbəri olmuşdur. Tarixdə hələ heç bir kitab bu qədər zərbi-məsələ çevrilməmişdir.
Gülüstan
MƏRHƏMƏTLİ VƏ MEHRİBAN ALLAHIN ADI İLƏ BAŞLAYIRAM
İzzət və cəlal sahibi olan allaha şükür edirəm ki, itaət etməklə ona yaxınlaşır, şükür etməklə öz nemətini artırırsan. Hər nəfəs aldıqca ömür uzanır, hər nəfəs verdikcə ürək şadlanır. Deməli, hər nəfəs almaqda iki nemət mövcuddur və hər nemətə şükür etmək gərək.
Məgər əldə dildə var öylə hünər,
Edə xaliqə şükür lazım qədər…
Bəndə odur kim bilə təqsirini,
Üz tutaraq allahına yalvara,
Çünki ona layiq olan xidməti,
Kimsə bacarmaz edə bu dünyada.
Onun hesabsız rəhmət yağışı hər yerə yağmış, əsirgəmədiyi nemət süfrəsi hər yerə yayılmışdır. Öz bəndələrinin namus pərdəsini balaca günah üçün parçalamaz, səhvən onu inkar edənləri də ruzisiz qoymaz.
Ey kəramət sahibi, başı bağlı xəznəndən Tərsayə də, gəbrə də bol-bol ruzi verirsən.
Düşmənlərə sən belə nəzər salan zamanda,
Unutmazsan yəqin ki dostlarını bir an da
Fərş sahibi, Səba yelinə əmr etdi ki, öz yaşıl fərşini yer üzünə sərsin, bahar buludunun dayəsinə də buyurdu ki, bitkilərin qızlarını yer beşiyində boya-başa çatdırsın. Ağaclar Novruz xələtilə yaşıl paltarı bürünüb, yaz mövsüminin gəlişilə budaqlarının başına çiçək papağı qoydu. Onun qüdrətilə şirinlik yarandı, xurma toxumu cücərib gözəl ağaca çevrildi.
Bulud, külək, qəmər, günəş fələk daim işdədir,
Ki, bir qarın çörək tapıb sən yeyəsən ləzzətlə.
Hər şey olmuş sənin üçün hərəkətdə, fərmanda,
Düzgün olmaz sən vaxtını keçirəsən qəflətlə
Belə xəbər verirlər kainatın başçısı, bütün mövcüdatın iftixarı, aləmin qoruyucusu, insanların hamisi, zamanın son peyğəmbəri Məhəmməd Mustafa-allah onu səlamət etsin
Şəfaətli, itaətkar, kəramətli peyğəmbər,
Ədalətli, şücaətli, mürüvvətli peyğəmbər
Ümmətinin nə dərdi var sən tək arxa olan zaman,
Nuh gəmiçi olan yerdə qorxmaz heç kəs tufanlardan.
Əngin fəza kamalıdır, Günəş bənzər cəmalına
Gözəlliyin cəlalıdır, alqış ona və alına4
Əgər günahkar və halı pərişan olan bir bəndə ümidlə o yüksək cəlallı həqqin dərgahına yalvarış əlini qaldırıb paz-piyaz etsə, böyük yaradandan etina görmədikdə yenə əl qaldırıb ah-nalə ilə ondan kömək istəsə, allah-taala buyurar: mənim qulumun məndən başqa köməyi olmadığından onun istəyini yerinə yetirdim, arzusuna çatdırdım ki, öz bəndəmin nə qədər yalvarışından xəcil oldum.
Gör nə qədər allahda vardır lütfü kəramət
Bəndə günah eyləmiş o sa çəkir xəcalət.
Onun cəlal Kəbəsində bir guşəyə çəkilib ibadət edənlər özlərinin layiqincə ibadət edə bilmədiklərin etirafla, camalının gözəlliyini vəsf edənlər heyrət içində qalıb demişlər: biz sənin mərifətini layiqincə dərk edə bilmədik.
Kim sorsa allahın vəsfini məndən,
Nişansız varlığı bilərmi bir kəs?
Aşiqin