Hekayələr / Рассказы. Tağı Şahbazi Simurğ
o qədər aludə olmuşduq ki, hətta müəllimin gəlməsini bizə xəbər vermək üçün qapıda qoyduğumuz yoldaşımız da bizə qoşulub öz vəzifəsini unutmuşdu. Birdən qapı açıldı, məktəbin naziri (inspektoru) qızarmış bir halda üzərimizə elə çığırdı, elə çığırdı ki, yoldaşlarımızdan bəziləri qorxularından ağlamağa başladı. Nəfəsimizi udduq.
– Bir də belə çirkin hərəkətlərdə sizi görsəm, hamını məktəbdən çölə atacağam! – deyə nazir ayaqlarını yerə döydü…
Bir neçə gündən sonra dərs vaxtı birdən qapı açıldı. Yuxarı sinif şagirdlərindən biri sinfə daxil olub, şaşırmış kimi müəllimi heç də görmək istəməyərək, bizə:
– Yoldaşlar, dərsinizi tamam edin, inqilab başlandı: Rusiya hürriyyətə nail olmuşdur. Yaşasın hürriyyət! Urra! – dedi və bizə ümumi nümayişdə iştirak etmək üçün çölə çıxmağı təklif etdi. Müəllim jurnalını götürüb getdi. Biz də kitablarımızı sinifdə buraxıb, küçəyə çıxdıq. Burada bizim səfərimizi tərtib etdilər. Başqa məktəblərin şagirdləri ilə bahəm: “Yaşasın inqilab! Rədd olsun mütləqiyyət! Yaşasın hürriyyət!” – çığıra-çığıra fəhlə nümayişinə qoşulmağa yollandıq. Müəllimlərimizdən çox azı bizimlə iştirak edirdi. Lakin bir az getmişdik ki, Nikolayın şəklini gəzdirən ağ bayraqlı bir dəstəyə rast gəldik… Qarşımızı polis məmurları saxladı və bizi məktəbə dönməyə məcbur etdilər. Böyük yoldaşlarımız bizi buraxıb irəlilədilər. Biz pərakəndə olduq.
Ümumən ədəbiyyatla realni məktəbində maraqlanmağa başladım. Bunun da dil və ədəbiyyat müəllimlərinin təsiri sayəsində olduğunu tərəddüdsüz etiraf edə bilərəm.
Türk dili və ədəbiyyatına olan həvəsim tamamilə Mirzə Abdulla Şaiqin əməyinə aiddir. Şaiq realni məktəbinin türk lisanı müəllimi idi. Türk dilinin dərs cədvəlində altıncı saata qoyulmuş olmasına baxmayaraq, bizim sinifdəki türklər tamamilə dərsə qalır və həvəslə türkcəni oxuyurdular. Lakin şagirdlərin savadı müxtəlif idi. Aramızda əsla savadı olmayanlar da var idi. Ona görə də müəllimimiz savadsızlarla əlifba, savadlılarla isə ədəbiyyat dərsləri keçirdi.
Heç xatırımdan çıxmaz. Bir gün dərs zamanı dərslərimizin gedişini yoxlamaq üçün Tiflisdən məktəbə nəzarət etməyə gəlmiş Qafqaz Maarif Dairəsi baş inspektoru Slavinski sinfə daxıl oldu. Biz Şaiqin “Uçdu mələkim, ah, mənə qaldı məlali” şeirini dəftərə yazıb təhlil edirdik. Dəftərlərimiz də qarşımızda idi.
Slavinski bizə müraciətlə:
– Kitablarınız hanı? – deyə soruşdu.
Biz dedik ki, türkcə ədəbiyyat kitabı olmadığından ədəbiyyatı kitabsız keçirik. Slavinski təəccüb edərək, kitabsız nə sayaq oxuduğumuzu soruşdu. Biz anlatdıq ki, müəllimimiz mənsur və mənzum parçalar yazdırır, sonra da onu təhlil edirik. İnspektor bu məsələ ilə maraqlanaraq, yazdığımız şeirlər və nəsrlərdən dinləmək istədi. Biz yazdığımız parçaları oxuyub tərcümə etdik.
Nəhayət, “Uçdu mələyim” şeiri oxundu. İnspektor onun tərcüməsini tələb etdikdə, yoldaşımız Haşım Əliyev tərcümə etməyə izin istəyib qalxdı və şeirin nə münasibətlə yazılmış olduğu haqqında bir az əvvəl Şaiqin vermiş olduğu məlumatı söyləməyə başladı.
Şeir ikinci Dövlət dumasının qovulması münasibətilə yazılmışdı. Bunu inspektor eşidincə dönüb rəngi qaçmış Şaiqə acıqlı-acıqlı baxdı.
– Çoxmu belə şeirlər oxuyursunuz?
Biz düşünürdük ki, yoldaşımız Haşım sadəlövhlük edərək heç də inspektorun bilməsi lazım olmayan sirrimizi açmışdır.
Abdulla Şaiq irəli yeriyib, bilmirəm nə demək istəyirdi.
Mən vəziyyəti belə gördükdə, tez ayağa qalxdım və:
– Bu şeir Lermontovun “Mələk” sərlövhəli mənzuməsinə nəzirədir, – dedim.
İnspektor gedəndən sonra yerbəyerdən yoldaşımız Haşımın üzünü danlamağa başladıq. Yazıq Haşım heyrətlə:
– Dumanın qovulmasından müfəttiş özü dilgir deyilmi? Mən elə bilirdim ki, o bu şeirdən razı qalar, – dedi.
Mirzə Abdulla bizi sakit edib:
– Mən özüm gərək sizi irəlicədən başa salaydım. Mütləqiyyət tərəfdarı olan rus məmurları bu kimi şeirlərin məktəbdə oxudulmasına razı olmazlar, – dedi.
Biz müəllimimizdən çox xəcalət çəkdik.
Rusiyanı dalğalandırmış 1905-ci il inqilabından sonra rus nəşriyyatında bir çox siyasi risalələr meydana çıxmaqla bərabər, işçi vəziyyət və yaşayışını tərənnüm edən və əvvəllər çap edilməsinə senzor tərəfindən ixtiyar verilməyən kitablar da mətbuat aləminə buraxıldı. Şagirdlərdən bir taqım azadəlik sevənləri bu kitabları həvəslə mütaliə edirlərdi. Lakin bu nəşriyyatın oxunması məktəb tərəfindən tövsiyə olunmadığından gizlin surətdə oxumaq lazım gəlirdi.
Mənim oxuduğum bu yeni kitabçalar arasında Oktav Mirbonun yazmış olduğu “Fəhlələrin uşaqları” və İvan Najivinin “Madonnanın tükü” hekayələri xoşuma gəlmişdi…
Oktav Mirbo kitab şkafını təmir etmək üçün dəvət olunmuş bir xarratın dilindən Fransa kimi kəndisini mədəni ölkə hesab edən bir məmləkətdə sihhiyyələri1 üçün hökumət tərəfindən tədbir görülməyən işçi balalarının qeydsizlik nəticəsində tələf olması təsvir edilirkən “qanunlar qanun yaradan dövlətlərin lehinə, fəhlələrin əleyhinə olaraq yazılır… Fikir və mülahizələr kitablarda fərağət yatır, onlardan kənara çıxmayır”, – deyə fəryad edilirdi.
Mən bu əsəri türkcə vermək istədim və yay tətilindən istifadə ilə 1908-ci ildə Oktav Mirbonun məalını2 alıb bir hekayə yazdım. Lakin bu hekayəni çap etmək lazım idi. Müəyyən nəşriyyat idarəsi yox idi. Mən də öz xərcimə çap edə bilmədim.
Sonra ixtisarən “Tərəqqi” qəzetəsində buraxdım.
Eyni zamanda rus ədiblərindən Tolstoy Lev Nikolayeviçin yubləsi – bayram edilməsi münasibətilə əsərlərindən “insana çoxmu yer lazımdır” hekayəsini yoldaşım Haşım və qardaşım Abdulla ilə bərabər tərcümə edib Mirzə Ağa Əliyevin xərcilə kitabça surətində nəşr etməyə müvəffəq olduq.
Najivinin yuxanda göstərilən əsərinin məzmunu dəxi əhvali-ruhiyyəmə müvafiq gəlirdi. Məzmun dövlətlər arasındakı hüdud haqqında idi: hüdud yoxdur. Torpaq üzərində heç bir xətt çəkilməmişdir. Dövlətlər hüdudu, dinçilər tərəfindən avam camaata göstərilən və əslində mövcud olmayan Madonnanın tükü kimidir…
Millətləri bir-birindən ayıran hüdudların yox olmasını irəli sürməkdə olan bu kitabçanı tərcümə edib çap etmək istədimsə də çar senzoru tərəfindən izin verilmədiyindən vaz keçmək məcburiyyətində qaldım. Tərcümə bu vaxtadək portfelimdə qalır, indi də heyifsilənirəm və o senzoru nifrətlə yad edirəm.
Realni məktəbinin 3-cü sinfindən başlayaraq bu və ya başqa məktəbdə oxuyan şagirdlərə
Səhiyyə və gigiyena xidməti.
Məna, məfhum.