Юрак - аланга: бадиалар. Иброҳим Ғафуров
ҳис қилди. Камоланинг кўз ёшларидан нам бўлган эди унинг кўйлаги. Тўра дарҳол орқасига ўгирилиб уни юпата бошлади:
– Камол, ўйнаб айтдим… Ҳазиллашдим.
Бари бир фойдасиз эди. Камола ўксиб-ўксиб йиғлар, ўзини тўхтата олмас эди. Кулранг қашқа уларга халақит бериб қўйишдан чўчигандай бир-бир одимлаб келар, улар шу аснода ўсмирликнинг сеҳрли сарҳадидан балоғат остонасига қадам қўйганларини, анчадан бери ўзларини таҳлика ва ташвишга солиб юрган мужмал туйғулари ойдинлашиб, тотли ҳисга, ширин орзуга айланганини сезмай қолишган эди…»
Бу парчадан сўнг интим ҳолат бошланади, уни кўчирмай қўя қолайлик. Носир Фозилов ўз олдига оламшумул мақсадларни қўймайди. У қаҳрамонлик, муҳаббат, биродарлик деган юксак сўзларни кўп такрорламайди. Лекин шу сўзлар мағзидаги олижаноб мазмунни қиссанинг воқеалари замирига яширади. Ўсмирликдан уйғониб биринчи бор ишқнинг қайноқ бағрига отилган Тўра ва Камоланинг жонли образини яратади. У қаҳрамонлари қалбидаги олижаноб, покиза туйғуларнинг ниш отиб келаётган дамларинигина тасвирлайди ва бизда куртаклардан бақувват новдалар ўсиб етилишига комил ишонч туғдиради. Лекин повестни ўқиганда, четлаб ўтиб бўлмайдиган гаплар ҳам борки, уларни топишни баъзи танқидчилар сингари илтифот билан китобхоннинг ўзига ҳавола килиб кетолмаймиз. Чунончи, шахсан менда асардаги баъзи вазият-ҳолатлар: хусусан, Камоланинг чўмилиши ва буни Тўра беихтиёр кўриб қолиши, поляк боланинг сузма ўғирлаши ва Зулайҳо холанинг уни калтаклаши, Туранинг эшакда карвон бўлиб болалар билан пунктга дон ташишига ўхшаган қатор ҳолатларда адиб бирмунча оригинал йўлдан бормагандай ва булар бизга бошқа асарлардан таниш тасвирлардай бўлиб кўринади. Биз Носир Фозиловдай тажрибали ёзувчида деталлашган даражада бундай ўхшашлик бўлишини истамасдик. Тўғри, ўхшаш мотивлар баъзан ўхшаш вазиятларни тақозо қилади ва мен ёзувчига буни таъна қилиб айтаётганим йўқ.
Иккинчи жим ўтиб бўлмайдиган гап, бу дўстликни англаш масаласи. Ёзувчи қишлоққа кўчиб келган поляк оилаларнинг уруш даврига хос қийин аҳволини чизади. Қишлоқ кишиларида уларга нисбатан туғилаётган дўстлик ҳисларини яхши тасвирлайди. Бу дўстликнинг мустаҳкамланиб, ўзаро ёрдамга айланганини ифодалаб бериш ниятида адиб оши ҳалол эпизодини киритади. Оши ҳалол подачи оши. Қишлоқда подачилар бу ошни эшикма-эшик йиғиб юришни ўзларига эп кўрмайдилар. Лекин поляклар оч қолаётганини кўрган Тўра оши ҳалол йиғиб, уларга тарқатишни таклиф қилади. Ёзувчи эшикма-эшик юриб ош йиғиш тасвирини чизади, сўнг ош полякларга тарқатилади, улар миннатдор бўладилар.... Мен бу тасвир нотўғри, ҳаётий эмас, демоқчи эмасман. Уруш даврида ҳамма нарса бўлган. Лекин бўлган ҳамма нарсани ёзавериш шартмикан, мен бу эпизод дўстлик туйғусидай юксак тушунчага хизмат қилади деб айтолмайман. Дунёда қадрини ерга уриб бўлмайдиган, латифага айлантириб бўлмайдиган юксак мавқедаги тушунчалар борки, уларнинг тасвири учун ўзига яраша салмоқли гап топмок даркор.
Инсоний муносабатлар маҳсули дўстлик