Dədə Qorqud dastanları. Народное творчество
bxanası üçün
DƏDƏ QORQUD
d a s t a n l a r ı
Bu kitab Fərhad Zeynalovun və Samət Əlizadənin sadələşdirdiyi variant əsasında hazırlanmışdır. Yenidən sadələşdirilmiş bu variantda çətin anlaşılan sözlər çıxarılmış, ixtisarlar aparılmışdır.
Redaktordan bir neçə söz
Qədim tarixə, mədəniyyətə malik olan Azərbaycan xalqının şifahi ədəbiyyatı çox zəngindir. İstər nağılları, istər dastanları, istər rəvayət və əfasənələri dünyanın keçmişindən xəbər verməklə yanaşı, fantastik obrazlarla gələcəyindən də xəbər verir. Bu bizə imkan verir ki, böyməkdə olan uşaqlarımız bu amillərdən yararlanıb dünyanın gələcəyi ilə bağlı layihələr, ideyalar təklif etsin. Türklərin gücünü dünyaya intellektləri ilə bəyan etsinlər.
Həyat, dünya, ideyalar, arzular heç vaxt yenilənmir, sadəcə olaraq formasını dəyişib, bir formadan digər formaya düşür. Avropa bunu çoxdan dərk etdiyi üçün qədim mədəniyyətin üzərində işləyərək, cilalayaraq yeni, modern formada üzə çıxarır və dünyaya mədəni hökmranlıq edir. Və beləliklə situasiyalar yaradıb onu idarə edirlər. Necə ki 16-19-cu əsr Avropa yazıçıları Avestanı, Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sini öyrənərək yeni ədəbi nümunələr ortaya qoydular. Bunun sübutu şərqin ən dəyərli abidələrəninin hələ də Avropa arxivlərində saxlanılmasıdır.
Milli irsimizi tanıyıb və tanıtdırmaq məqsədi ilə Hədəf Nəşrləri böyük alimlərimiz Samət Əlizadənin və Fərhad Zeynalovun hazırladığı “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının sadələşdirilmiş variantı üzərində yeni layihə hazırlayaraq əziz balalarımıza təqdim edirik.
Bizim başlatdığımız bu ideya inşaallah ki, mültimedia şirkətlərinə, teleradio şirkətlərinə də təsir edəcək, nağıllarımız və dastanlarımız əsasında cizgi filmləri, bədii filmlər çəkiləcək. Və yad ideologiya ilə böyümək problemindən qurtulacağıq.
Müqəddimə
Məhəmməd peyğəmbərin (s.a.v) zamanında yaxın Bayat boyunda Qorqud ata deyilən bir kişi vardı. O kişi oğuzların kamil bilicisi idi: nə deyirdisə, olurdu. Gələcəkdən qəribə xəbərlər söyləyirdi. Allah onun könlünə ilham verirdi…
Bir gün Qorqud ata dedi: Bir gün gələcək dünyada hökmranlıq türklərin əlinə keçəcək. Və bu hökmranlığı heç kim onların əlindən ala bilməyəcək. Qiyamət günü qopunca, necə var, elə də ömür sürüb gedəcək.
Qorqud ata həm də oğuz xalqının çətin işlərini həll edərdi. Nə olsa, Qorqud ataya danışmayınca iş görməzdilər. O, nə buyursa, qəbul edirdilər, sözün tutub gedirdilər.
Dədə Qorqud xalqı düzgün əməllərlə yaşamaq üçün tez-tez məsləhətlər veridi ki, bir vaxtdan sonra bu fikirlər atalar sözlərinə çevrilmişdir.
Allah-allah deməyincə işlər düzəlməz.
Qadir tanrı verməyincə kişi varlanmaz.
Əzəldən yazılmasa, qul başına qəza gəlməz.
Əcəl vaxtı çatmayınca kimsə ölməz.
Ölən adam dirilməz, çıxan can geri gəlməz.
Bir igidin Qara dağ yumrusunca malı olsa,
yığar toplayar, qismətindən artığını yeyə bilməz.
Qovuşaraq sular daşsa, dəniz dolmaz.
Təkəbbürlük eyləyəni tanrı sevməz.
Könlünü uca tutan adamda ağıl olmaz.
Qara eşşək başına yüyən vursan, qatır olmaz.
Qaravaşa don geydirsən də, qadın olmaz.
Lopa-lopa qarlar yağsa, yaza qalmaz.
Gül-çiçəkli göycə çəmən payıza qalmaz.
Köhnə pambıq bez olmaz.
Qarı düşmən dost olmaz.
Qaracığa qıymayınca yol alınmaz.
Böyük, iti, polad qılıncı çalmayınca döyüş bitməz.
Kişi malına qıymayınca adı çıxmaz.
Qız anadan görməyincə öyüd almaz.
Oğul atadan görməyincə süfrə çəkməz.
Oğul atanın yetirməsi, iki gözünün biridir.
Ağıllı oğul olsa, ocağının gözüdür.
Oğul daha neyləsin, ata ölüb mal qalmasa.
Ata malından nə fayda, başda ağıl olmasa…
Ağılsız adamın şərindən allah saxlasın, xanım,
sizi!
Qorqud ata xanımları dörd qismə ayırıraq Xanlara belə məsləhət verərmiş: birisi soy soldurandır; birisi toy doldurandır; birisi evin dayağıdır; birisi necə desən, bayağıdır”.
Evin dayağı odur ki, çöldən-bayırdan evə bir qonaq gəlsə, əri evdə olmasa, o gələn adamı yedirir-içirir, əzizləyib-oxşayır, yola salır. Onun uşaqları sağ olsun. Ocağına bu cür arvad gəlsin…
Gəldin, o ki, soy soldurandır, oğrunca yerindən qalxar, əl-üzünü yumadan doqquz bozlamacla bir bardaq qatığı gəvələyər, tıxıb-basıb doyunca yeyər, əlini böyrünə vurar, deyər: “Bu evi görüm xaraba qalsın! Ərə gedəndən bəri qarnım da doymadı, üzüm də gülmədi. Ayağım başmaq, üzüm yaşmaq görmədi”. Deyər: “Ah, nə olaydı, birinə də gedəydim. Umduğumdan da yaxşı-uyfun olaydı”. Onun kimisinin, xanım, uşaqları böyüməsin! Ocağına bu cür arvad gəlməsin.
Gəldin, o ki toy doldurandır, tərpənincə yerindən qalxdı, əl-üzünü yumadan obanın o ucunu bu ucuna çarpışdırdı. Söz-şaiyə yaydı, qapılara qulaq qoydu. Öynəyədək gəzdi. Öynədən sonra evinə gəldi. Gördü ki, oğru köpəklə yekə dana evini qatıb-qatışdırmışdır; evi toyuq komasına, inək damına dönmüşdür. Qonşularını çağırar ki: “Yetər! Zəlihə! Zibeydə! Urudəcan, qızcan! Paşa! Ayna Mələk! Qutlu Mələk! Ölməyə-itməyə getməmişdim. Yatacaq yerim yenə bu xaraba olasıydı. Nə olardı, mənim evimə azacıq baxaydınız? “Qonşu haqqı – tanrı haqqıdır” – deyib-söylər. Bunun kiminin, xanım, uşaqları böyüməsin! Ocağına bunun kimi arvad gəlməsin.
Gəldin, o ki necə desən, bayağıdır. Əri evdə olanda, çöldən-bayırdan evinə bir abırlı qonaq gəlsə, əri desə ki, dur çörək gətir, yeyək; qonaq da yesin. Desə, bişmiş çörək daimi deyil, yemək lazımdır. Arvad deyər: “ Neyləyim, bu yıxılacaq evdə un yox, ələk yox. Dəvə də dəyirmandan gəlmədi… Nə gəlirsə mənim sağrıma gəlsin”, – deyə əlini yanına vurar, üzünü o tərəfə, sağrısını ərinə döndərər. Min söylərsən, birisi-ni eşitməz, – ərin sözünü qulağına almaz. O, Nuh peyğəmbərin eşşəyi nəslindəndir. Xanım, ondan da sizi allah saxlasın! Ocağınıza belə arvad gəlməsin!
I Boy
1. DİRSƏ XAN OĞLU BUĞAC XAN BOYU
Xanlar xanı Bayandır xan ildə bir dəfə şadlıq edib, Oğuz bəylərini qonaq edirdi. Yenə şadlıq məclisi qurub, atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç kəsdirmişdi. Xan, bəylər üçün üç çadır düzəltdirmişdi: Biri ağ, biri qırmızı, biri də qara. Keşikçilərə də tapşırmışdı ki, oğlu olanı ağ, qızı olanı qırmızı, övladı olmayanı isə qara çadıra yerləşdirin.
Dirsə xan adlı bir bəyin isə nə oğlu, nə də qızı var idi. Onun üçün də onu qara çadıra aparanda etiraz edir. Ona deyirlər ki, xanın əmri belədir. Bundan çox pərt olan Dirsə xan igidlərini də götürüb birbaşa evə gəlir. Hadisəni arvadına danışır.
Arvadı deyir ki, xan, gəl böyük bir çadır qurdurub kasıb-kusubu bura yığaraq onlara ehsan verək, borcluların borcunu ödəyək, yetimlərin könlünü alaq. Bəlkə, bu, Allahın xoşuna gələ, bizə bir övlad verə.
Dirsə xan arvadının sözü ilə böyük məclis qurdurdu, Allahdan istəyini dilədi. Atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırdı.