Әдәбиятны өйрәнү юлында / На пути изучения литературы. Хатыйп Миңнегулов
мәктәп-мәдрәсәләрдә әсбап рәвешендә кулланылган.
Мең еллап вакытны үз эченә алган Урта гасыр төрки-татар сүз сәнгате гомумтөрки карынында туып, үз үсешендә төрле баскычларны, этапларны үткән. Аның иң күтәрелгән дәвере – Алтын Урда чоры.
Урта гасыр төрки-татар сүз сәнгате, – нигездә, мөселман дине рухы белән сугарылган әдәбият. Ул Шәрык классикасының көчле тәэсирендә яши һәм үсә. Шактый гына сюжет-мотивлар, сурәтләр, әдәби күренешләр генетик яктан гарәп, фарсы, төрки әдәбиятларга барып тоташа. Урта гасыр төрки-татар сүз сәнгатендә шигърият өстенлек итә. Чәчмә, катнаш әсәрләр дә шактый урынны били. Авторлар гаруз шигырь төзелешенә, хикәят, дастан, кыйсса, газәл, робагый, тартмалы композиция кебек жанрларга ныграк игътибар итәләр. Язма телдә гарәп, фарсы алынмалары, борынгы формалар шактый зур урынны били. Сурәтләүдә антитеза, гадәттән тыш арттыру яисә киметү, традиционлык, интертекстуальлек, шартлылык еш кулланыла. Билгеле сюжет-мотивларны, образларны файдаланып әсәрләр язу киң таралыш таба. Үзәктә – Алла һәм кеше, табигать һәм инсан мөнәсәбәтләрен яктырту, әхлакый, дини-суфичылык тематикаларын эшкәртү. Күпчелек әсәрләрдә белем-мәгърифәт, хезмәт-һөнәр, мәхәббәт мактала. Камил инсан, мәгърифәтле, гадел хөкемдар проблемасы да эшкәртелә.
Без Урта гасыр төрки-татар әдәбиятының чыганакларына, төп баскычларына, әйдәп баручы авторларына, үзара багланышларына тукталдык. Бу чор әдәби процессының төп тенденцияләре, аерым поэтик хосусиятләре ачыкланды. Жанрлар хакында да сүз булды. X–XVIII йөзләрне үз эченә алган Урта гасыр әдәбияты гаять бай, күптөрле. Бу язмада исә аның кайбер мөһим яклары, күренешләре генә телгә алынды.
Урта гасыр сүз сәнгате – озын-озак тарихлы татар әдәбиятының бик тә әһәмиятле бер дәвере. Аның казанышлары XIX йөздә тагын да баетылып, үстерелеп, ХХ гасыр башында бөек Тукайлар, Исхакыйлар җитлегүгә зур йогынты ясады.
Урта гасыр татар сүз сәнгате башка әдәбиятлар үсешендә дә билгеле бер роль уйнады.
1. Миннегулов Х. Ю. Этапы развития тюрко-татарской, античной и русской литератур. – Казань : Ихлас, 2014. – 288 с.
2. Паркер Э. Х. Тысяча лет из истории татар. Второе издание, переработанное. – Казань : Идел-Пресс; «Слово», 2003. – 288 с.
3. Миннегулов Х. Ю. Тюркское словесное искусство. – Казань, 2014. – 62 с.
4. Борынгы төрки һәм татар әдәбиятының чыганаклары / төз. Х. Госман. – Казан ун-ты нәшр., 1981. – 246 б.
5. Кәлилә вә Димнә / төз. Җ. Зәйнуллин. – Казан : Мәгариф, 1996. – 271 б.
6. Мөхәммәдьяр. Нуры содур : поэмалар, шигырь. – Казан : Татар. кит. нәшр., 1997. – 331 б.
7. Әдәбияттан хрестоматия : 9 нчы сыйныф өчен. – Казан : Татар. кит. нәшр., 2011. – 455 б.
I. 2. Харәзми – Алтын Урда әдәбиятының күренекле шагыйре
Төп тема-мәүзугка турыдан-туры керешкәнче, бер мәсьәлә хакында уйлануларны кыскача гына бәян итик.
Мәгълүм ки, Алтын Урда XIII гасырның 40 нчы елларында, төгәлрәге 1242 елда төзелә. Евразиянең гаять күп җирләрен биләгән мәмләкәт тиз арада, аеруча