Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 2 чааһа. Иван Андросов-Айанньыт
ыгар мэндээрэр үгүс күөллэр, маамыкталыы сыыйылла хараара дьиримниир Сыа Бүлүү өрүһэ, оҕус алтахтаан хааман иһэн ииктээбитинии, эриллибит-буруллубут үрэхтэр тыраадыстылар. Аан Ийэ айылҕа, «кэрэбин көрүҥ» диэбиттии, күһүҥҥү араас эгэлгэ өҥүнэн оһуордаабыт төгүрүк алаастарын кэриилэрэ, киэҥ сыһыылара, сиикэрэ толоонноро, сэндэҥэрэн көстөр халыҥ сис тыалара, бэс чагдалара, хатыҥ чараҥнара солбулла утум-ситим уһуннулар. Кыраман үрдүктэн талбаара намтаан истэҕин ахсын, сиппэрэҥ ардахха саба баттатан барбах буруолаан унаарар үрэх кытылынааҕы кыараҕас ырааһыйа кэҥээн, ото-маһа ситэн истэ. Сиргэ тэлгэммит араҕас, кыһыл сэбирдэхтэр быыстарыгар уокка кэриэччи салатан хороһо хараарбыт ураһалар дьылҕан мастара, чөҥөрүспүт арааннар хараарыҥнастылар. Саһарбыт от быыһыттан кубарыйа куурбут таба муостара, харахтарын, муннуларын оҥхойдоро дьулааннык оҥоспут чөмчөкө уҥуохтара ыһыллыбыттар.
Ырааһыйа ортотугар илиилэрэ быластыы быраҕыллыбыт хоһуун кыа хаан сыттыктанан сытара. Кини дьиппиэн сирэйигэр уһун хара баттаҕа бураллан, сөрүүн тыалтан үрэллэҥнээн ылара. Уолугунан хайа тардыллыбыт сарыы таҥаһа кытарымтыйа өрө түллэҥнии харбыҥныыра.
Өлүк үрдүнэн суордар, араастаан халаахтаһа, төттөрү-таары көтөн сурдурҕаһаллар. Хаһан эрэ дьон сөбүлээн олохсуйбут, оҕо-уруу саҥата эймэһийбит ырааһыйата киһи кута-сүрэ тохтообот сиригэр кубулуйбут.
Ситэ түүлээн бүтэ илик сур бөрө ойуур саҕатыттан ньылбыйан тахсан, сыт ылан, өрө хантаарыҥнаата. Кини төһө даҕаны кырдьан үөрүттэн үүрүлүннэр, айылҕа адьырҕаҕа анаан биэрбит кырыга уонна уоҕа уоста илигэ өтө көстөрө.
Кыыл куттал суоһаабатын этинэн-сиининэн бүтэйдии сэрэйдэр даҕаны, муннун сиргэ анньан ырааһыйаны тула аа-дьуо сэлбэйдэ. Сыыйа өлүккэ чугаһаан истэ, сэрэхэдийэн этэ тардан дьигиҥнээтэ, тохтоон иһийэн ылбахтаата. Суордар адьырҕаттан көҥөнөн, кынаттарын сууламмытынан суптурута түһүөлээтилэр, убаҕаһынан ыыта, араастаан халаахтастылар. Бөрө иннигэр-кэннигэр түһүтэлээн, улахан тумсуларын хантаччы анньа сохсороҥностулар. Соһуччу сүүнэ күлүк сабардаата, суостаах чаҥырҕааһын иһилиннэ. Уолуһуйбут суордар бурал-сарал ыһыллаат, абыраллаах тыаларыгар тэлиэс-былаас дайбаннылар. Эрчимнээх кынат тыаһыттан тэһииркээбит бөрө ньахчайа түһээт, туора ыстанна. Сонно тута мунна сылластан таҕыста, амырыын аһыылардаах тиистэрэ килэстилэр. Суоһурҕаммыт бөрө, кулгаахтарын ньылатан, өрө хантаарыҥнаата.
Хотой Кыыл күөнтүү көтөн иһэн, күүстээх кынаттарын эрийэ тутан, өлүк таһыгар олоро түстэ. Багдайбыт бэйэтэ суон моонньун уҥуоҕа суохтуу эргитэн, томороон төбөтүн хонтотто. Эриличчи көрө, тымныытык килбэҥниир токур тумсун атытан, ис-иһиттэн суостаахтык чаҥырҕаата. Кэдэйэ-чинэйэ кэтит түөһүн мөтөтөн, кыаҕын көрдөрөрдүү, икки кынатын сараадытан даллаахтанна. Бөрө сүүһүн аннынан ыыс араҕаһынан өһүөннээхтик көрө, иһин түгэҕиттэн ыардык ырдьыгынаата, аһыыларын килэттэ. Ардай аһыылаах баараҕайа уонна дэгиэ тыҥырахтаах улуута утарыта көрсөн, ис туруктарынан күөнтэһиилэриттэн тула иһийэргэ дылы гынна. Бэл, саһарбыт сэбирдэхтэри өрүтэ ыспахтыыр мэник тыал чуумпура уоскуйда. Суордар саҥаларыттан матан, чаллах тиит аллараа мутуктарыгар сахсаҥнастылар. «Дьэ, хайалара кыайар эбит?» – диэбиттии кыҥнаҥнастылар.
Бөрө иһин түгэҕэр кырдьыгыныы, дьигиҥнии, өлүк таһыттан арахсыбата. Хотой даллах гынаат, күүстээх атахтарынан өрө анньынан, саба түспүтүн аһаран биэрэ, кулгаахтарын ньылатан, кутуругун ахтатын анныгар анньан, туора-маары ойуолаата. Хомпоруун Хотой сыыһа харбаан өрө даллаахтанна. Сүдү бэйэтэ имигэстик эриллэ эргиллээт, дэгиэ тыҥырахтарын сараппыт атахтарын иннигэр анньан, таҥнары сурулаан, куотан эрэр бөрөҕө сапта түстэ. Бөрө өлөрүнэн мөхсө, тас уорҕатынан сиргэ күөлэһийдэ. Дуолан охсуһуу холоруктуу сириэдийэ, сары-ору, чаҥыргыыр саҥа өрө оргуйда. Араан күлэ тоҕо сүргэллэн, күнү бүөлүү күдээрийдэ.
Бөрө хотой дэгиэ тыҥырахтарыттан босхолоно сатыы, иһинэн сына, түүрүллэ түһээт, икки кэлин атахтарынан хотой түөһүн тэбээт, кынатын хабыалаан хардырҕатта… Хотой күүстээх тэбииттэн логлу барбыт түүлээх кымааҕын ыһыктан, аҥаар кынатынан өрө даллаахтанан иһэн, бөрө муннун айахтары хам сабардаата. Тыын сирин харбатан, өлөрүнэн мөҕүстэҕин аайы, дэҥиэ тыҥырахтар ытарчалыы ыллар-ылан истилэр. Араҕаһынан сандаарбыт бөрө харахтара кытара өһөн, тыын былдьаһан сурдурҕаата. Иҥиир ситиитин тартаран, тэбиэлэнэн иһэн, иһийэн барда… Улуу Кыыл көҥү тэптэрбит түөһэ кытарымтыйа, бүтүн кынатын сарата чинэрийбэхтээтэ. Дэгиэ тыҥырахтарын араара сатаан, тардыалаһа дьигиҥнээтэ эрээри, сэниэтэ эстэн, төбөтүн көхсүгэр быраҕына чаҥырҕаата. Бүтүн кынатынан күүскэ сапсыммахтыы, хомуччу туппут кутуруга ибигирии тэрэйдэ, олорбутунан өлөн барда…
– Бу иэдээни, бу алдьархайы, – диэн ботугуруу Ньыычык оҕонньор аҕылаабытынан кытылга тахсаат, уолуйбута бэрдиттэн сүһүөхтэрэ уйбакка, тобуктуу түстэ. Кэнниттэн бэйэтинээҕэр үрдүк, модьу уктаах үҥүүнү ыга туппут Үргэн тахсан кэллэ. Түөлбэтигэр туох буолбутун ситэ өйдөөбөккө, биир кэм мэлээриҥнээтэ.
– Абага, бу биһиги түөлбэбитин уот сиэбит дуо? Туох куһаҕан сытай? – диэмэхтии үҥүүтүн ыһыктан, муннун саба тутунна.
– Саҥарба! Алдьархай буолбут! Эн үрэххэ төттөрү түс, ыҥырыаҕым, – Ньыычык ис хоһооно суох энэлийэ, сиигирэн хара өҥнөммүт сарыытын моонньуттан сыыйа тардан ылан, тириппит сирэйин