Өтөх иинэ оспот. Татьяна Находкина
куолаһынан сөҥүдүйдэ.
– Аньыы даҕаны. Бу оҕонньор ону-маны түүйэн, – кийиитэ Маарыйа, 45 сааһын саҥа туолбут, уһун хара суһуоҕун кэннигэр чөмчөччү эрийэ тутан, кырыбыайканан туттарбыт ис киирбэх дьүһүннээх, улахан, толуу көрүҥнээх дьахтар саҥа аллайар.
– Ээ, ити моорук буола кырдьыбыт оҕонньору истимэ. Кини дойҕоҕун иһиттэххинэ, сотору сир-халлаан сиҥнэстэр ини, – уола Ыстапаан эттээх миин иһэрин быыһыгар аҕатын мөҕөрдүү туттар.
– Чэ, долоҕойгутугар тутумаҥ даҕаны. Көрөн иһиэххит. Сэрии буолар буолла быһыылаах. Сэрии тыынын түһээн көрдүм. 20‐с сылларга гражданскай сэрии күөдьүйэн, «кыһыллар», «үрүҥнэр» диэн арахсан, норуот ортотугар хаан тохтуута, өлүү-сүтүү бөҕө буолбута. Амырыын дьыала этэ. Онтон билигин дойду бүтүннүүтэ уотунан умайар, эстэр улахан сэриитэ иһэр курдук көрөбүн, – оҕонньор иннин биэрбэт. Хамсатын оһох чанчыгар турар бааҥкаҕа тэбиир.
– Бүт, оҕонньор, оҕону-урууну куттаама, мантан инньэ аан дойдуну эн дьаһайарыҥ буолуо. Хата, бэрт оҕонньор сэбиэтинэн Сталиҥҥа илдьиттэ тириэрт, – уола аҕатын күлэр. – Чэ, Маарыйа, өйүөбүн бэлэмнээтиҥ дуо? Киэһэ төһөҕө кэлэрим биллибэт. Оҕуһум аккаастаабатаҕына, иккитэ кырыммыт киһи.
– Көрөн турдахпына, хаарыан бэйэлээх күөх айылҕабыт умайан күүдэпчилэннэ. Халлааны хаба ортотунан өһөх буруонан субуллан, дьон-сэргэ ытаан-соҥоон, айманан ааста, – оҕонньор түүлүн кэпсиирин тохтоппот.
– Бу оҕонньор түөһэйбит быһыылаах. Бар, сыт эрэ, куһаҕаны ыатара олорума. Уол сиэннэрдээх киһи быһыытынан сэрэнэн да саҥарыа эбиккин, – уола аҕатын сэмэлиирин быыһыгар ыраах барардыы оҥостон, халыҥнык таҥнан, тахсан барар.
– Мин эппэтэҕим да иһин буолара буолуо. Түөһээҥки оҕонньортон ыйыппаттара чуолкай, – оҕонньор өссө да элбэҕи кэпсиэ эбит да уола тахсыбытын көрөн, сонун, бэргэһэтин үрдүгэр түһэн, таһырдьаны былдьаста.
Маарыйа күннээҕи иирбэ-таарба санааларын быыһыгар чугас дьонун уйаҕастык санаан ылла. Биир тэлгэһэҕэ үөскээбит уолугар Ыстапааҥҥа 20 сааһыгар кэргэн тахсыбыта. Киппэ көрүҥнээх, дараҕар сарыннаах, хара куудара баттаҕын өрө анньынар Ыстапаан уолу оччолорго элбэх кыыс сөбүлүүрэ. Олортон талан Маарыйаны ордорбута. Дьөгүөрэптэр дьиэлэригэр биир сиэккэ таҥас тутуурдаах киирбитин күн бүгүн курдук өйдүүр. Оҕонньордоох үчүгэйдик көрсүбүттэрэ. Ийэлэрэ Балбаара эрэйдээх чахчы айыы санаалаах киһи кэрэмэһэ этэ. Олох төрөппүт кыыһын курдук сыһыаннаһара. Икки-үс сыл арыттаах үс оҕолонон, мааны кийиит буолбута. Соҕотох уоллара үс уолламмытыттан оҕонньор киэн туттара. Дьахталларга: «Мин кийиитим курдук элбэх уолланыҥ, оччоҕо саха норуотун элбэтиэххит, төрүккүтүн ууһатыаххыт», – диэн киэн тутта этэрин элбэхтэ истибитэ. Балбаарата иллэрээ сыллааҕыта суох буолуоҕуттан соҕотохсуйан, оҕотугар түһэн хаалла. Уола уһаатаҕына, олох тэһийбэт. Киһи аһыныах, таһырдьа тахсан, уола кэлэр суолун көрө турар буолааччы. Кэлин түҥ-таҥ, солуута суох, саҥарара элбээтэ. Быйыл икки сиэнэ куоракка үөрэнэ киириэхтэриттэн саҥата-иҥэтэ эбии мэлийдэ. Хонон турдаҕын ахсын эбии оҕотугар түһэн иһэр. Улахан уоллара Миитээ учуутал кыыһы кэргэн ылан туспа олорор, бэйэтэ холкуоска сылгыһытынан үлэлиир. Кийиит оҕо күүтэр. Онон сотору «эбээ, эһээ» буолаары сылдьаллар. Саныахха үчүгэй. «Оҕонньору аһатыахха баар этэ» диэн, ыҥыра тахсыах курдук туттан иһэн, аан аһыллар тыаһын истэн, тохтоон хаалла.
– Ийээ, эһэбит тоҕо таһырдьа соҕотоҕун сылдьарый? Халлааҥҥа хантайан туран, илиитин өрө уунан, тугу эрэ ботугуруу-ботугуруу көрдөһө турар. Дьиэҕэ киллэрэ сатаатым да туох иһин буолуммат, – Миитээ ийэтин утары турар олоппоско олорор. – Бар, киллэр, эйиэхэ киириэҕэ.
– Аһаан барар инигин. Эһэҕинээн аһаан бар. Үөрүөҕэ. Эһигини, сиэннэрин, суохтаан ордук иэдэйдэ.
– Эһэм ити тугу этэрий? Сир-дойду хаанынан уһунна… Сэрии… Оҕолорбун быыһаа… Алдьархайга тиэрдимэ диэмэхтиир. Туох буоллаҕай?
– Ээ-чэ, тугу саҥарарын билбэт. Төбөтүгэр туох түспүтүнэн мээнэ баллыгырыы сылдьар. Билигин киллэрэн, аһатан баран сытыарыам, – Маарыйа түргэн соҕустук таҥнан, таһырдьа тахсар.
Сотору буолаат, ааны балачча аргытан, оҕонньору илиититтэн сиэтэн киллэрэр. Тымныы туман дьиэҕэ кутуллар. Миитээ дьонугар утары баран, эһэтин сонун, бэргэһэтин уһуларыгар көмөлөһөр. Этэрбэһин устан, куобах тириитинэн тигиллибит чараас дьиэҕэ кэтэр куллукатын кэтэрдэр.
– Уу, оҕом, Миитээ кэлбит эбит дии. Дьэ, оҕом, тугу кэпсиигин? – сиэнин көрөн, саҥа аллайар.
– Эһээ, үчүгэйбин. Үлэлии сылдьабын. Аһыахха, ийэм эттээх миин буһарбыт.
– Былыр биһиги икки тарбах халыҥнаах сыалаах эти сиирбит. Эбэҕит сандалыга хоторон кэбиһэрэ. Күнү быһа соһо сылдьан сиир этибит. Дьэ, көр буолара, – эһэлэрэ кэпсииргэ сананан, олоппоһугар тиэрэ түһэн быар куустар.
– Ол кэлин этэ. Бырааһынньыктарга биирдэ эмэ кырбаһынан буһарарбыт. Эһиги эбэлиин быстар дьадаҥытык олорбуккут. Барытын бутуйан кэбиһээхтээбиккин, – Маарыйа оҕонньор көхсүн сымнаҕастык имэрийэн ылар.
– Ээ, мээнэни саҥарыма. Мин барытын өйдүүбүн. Биһиги, Дьөгүөрэптэр, бэркэ олорбуппут. Ити мин Ыстапааным ханна барбытай? Ийэтинээн тыаҕа мас мастыы бардаҕа. Бэҕэһээ киэһээ оттоон кэлэн истэхпинэ, кинилэр мас абырҕалын сүгэн иһэллэрэ… – өссө да элбэҕи кэпсиэх