Baku było ważnym ośrodkiem ruchu rewolucyjnego w Rosji, posiadało silną organizację bolszewicką.
3
Symbirsk – dzisiejszy Uljanowsk nad Wołgą.
4
Tuła – miasto w Rosji środkowej, nad rzeką Upą.
5
Zych – malowniczo położona miejscowość w okolicach Baku, dawniej ulubiony cel zamiejskich wycieczek; obecnie osada przemysłowa.
6
Sekuła i Rakowiec – osady podmiejskie koło Siedlec.
7
Muchawka – rzeczka przepływająca pod Siedlcami.
8
Iganie – wieś pod Siedlcami; w czasie powstania listopadowego gen. Prądzyński stoczył tu bitwę z korpusem gen. Rosena.
9
Stoczek – miasteczko w powiecie łukowskim, pamiętne zwycięską bitwą gen. Dwernickiego (14.II.1831).
10
Mordy – miasteczko w powiecie siedleckim.
11
polonia rosyjska – tj. emigracja polska w Rosji.
12
jamszczyk (ros.) – woźnica.
13
mostowaja (ros.) – bruk, jezdnia (po rosyjsku briuki znacz: spodnie; stąd nieporozumienie, o którym mowa w tekście).
14
kuczer (z niem.) – woźnica.
15
płoche (zam. ros. płochije) – złe.
16
Da czto wy, barynia… (ros.) – A cóż pani, do licha, przyczepiła się do moich spodni! Złe spodnie, i złe spodnie! Widzisz babę! Złe spodnie, no to złe, a co to ciebie, babo, obchodzi?
17
Ach, kakaja u was krasnaja róża! – pani Barykowa chciała powiedzieć: Ach, kakaja u was krasiwaja roza (Ach, jaką pani ma piękną różę); to, co powiedziała, znaczy: Ach, jaką ma pani czerwoną gębę.
18
Papieńka!… (ros.) – Tatusiu! Tatusiu! Tu mnie obrażają!
19
tantiema – tu: udział w zyskach przedsiębiorstwa, wypłacany jako dodatek do pensji wyższym urzędnikom.
20
wykonywuje – dziś popr.: wykonuje.
21
arywista – człowiek, który świeżo doszedł do stanowiska lub pieniędzy.
22
precjoza – kosztowności.
23
wyprawa generała Józefa Dwernickiego – (10 IV 1831) korpus Dwernickiego, liczący około 4700 ludzi, przeszedłszy Bug ruszył na Wołyń, by rozniecić tam powstanie. Odniósł zwycięstwo pod Boremlem, nie uzyskał jednak poparcia szlachty wołyńskiej, więc ciągle atakowany przez przeważające siły gen. Rüdigera, usiłował przedrzeć się na Podole; oskrzydlony przez wojska nieprzyjacielskie pod Lulińcami (koło Zbaraża) przeszedł na teren Galicji 12 IV, gdzie wojsko rozbrojono, a Dwernickiego internowano.
24
raptularzyk – notatnik.
25
przemysły (z ros. promysły) – kopalnie.
26
okresie czasu – błąd logiczny; jedynie czas odmierzamy okresami, należy więc pisać: „w tym czasie” albo „w tym okresie”.
27
eskapada – wybryk, swawola, awanturnicza wyprawa.
28
wagusach – wagarach.
29
drałować – uciekać.
30
gwebryjskie świątynie – gwebrowie (z pers. ghebr': niewierny); nazwa nadawana przez mahometan wyznawcom Zoroastra.
31
arkan (tatarskie: argan) – sznur (używany do ujarzmiania dzikich koni).
32
czarne miasto – przemysłowa część Baku.
33
kiczki – rodzaj gry (podbijanie jednej pałeczki drugą).
34
fortalicja – ogólna nazwa budowli pełniącej funkcje i posiadającej cechy obronne.
35
wierszy Puszkina i innych pornografów – niefortunny ten zwrot wywołał protest M. Arcybaszewa, konserwatywnego pisarza rosyjskiego, który przebywał wówczas na emigracji w Polsce. Odpowiadając mu, Żeromski pisał: „…dla mego bohatera, w tym specjalnie okresie jego życia – Puszkin był autorem przede wszystkim rzeczy kpiarskich i „nieprzyzwoitych”, które Baryka wraz z kolegami w skałach i dziurach przechowywał, nie dla ich piękności poetyckich, lecz dla ich walorów pornograficznych. Jako autora tych właśnie wierszy bohater mój cenił wysoko Puszkina oraz innych bardzo nędznych pornografów, autorów scen czy wierszy. Lecz to nie dla mnie, lecz dla mego bohatera, i to w tym tylko okresie jego życia, Puszkin był „pornografem”. (W odpowiedzi Arcybaszewowi i innym, „Echo Warszawskie” 1925, nr 52. Jeszcze o swawolnych wierszach Puszkina, tamże, nr 63).
36
kinżał, kindżał – używany w Gruzji i na Kaukazie nóż prosty, obosieczny, bez jelca (tj. części osłaniającej dłoń i oddzielającej głownię od rękojeści), często o ozdobnej pochwie i uchwycie; kindżałem bywa mylnie nazywany zakrzywiony nóż o podobnej budowie rękojeści, który poprawnie należałoby określać mianem: bebut.
37
Pałata (ros.) – dosłownie: izba; nazwa niektórych instytucji państwowych w Rosji carskiej; tu: gubernialna izba sądowa.
38
unia podlaska – mowa o oporze ludności grecko – katolickiego (unickiego) wyznania na Podlasiu przeciw prawosławiu, narzucanemu jej przemocą przez rząd carski od roku 1875. Prześladowania unitów trwały aż do ukazu tolerancyjnego w roku 1905.
39
Drohiczyn – miasteczko nad Bugiem w powiecie Biała Podlaska.
40
Mazurskie Jeziora – w bitwie nad Jeziorami Mazurskimi (5–8 IX 1914) wojska carskie, wskutek nieudolności dowództwa, poniosły ciężką klęskę; po raz drugi zostały tu pobite w lutym 1915 r.
41
O Panie, co losy ludzkości! – pieśń kościelna St. Moniuszki do słów M. Radziszewskiego.
42
Był w Karpatach – ofensywa rosyjska przez Karpaty na Węgry przypadła na zimę 1915 r.
43
safes (ang. safe) – opancerzona skrytka na pieniądze i przedmioty wartościowe; dziś: sejf.
44
dzień dnia – dziś popr.: „co dnia”, „co dzień” lub „dzień w dzień”.
45
udarien'je (ros.) – akcent; ze względu na swą ruchomość sprawia sporo trudności uczącym się języka rosyjskiego.
46
chandra (ros.) – melancholia, przygnębienie.
47
wykonywuje – dziś popr.: wykonuje.
48
rewolucja – od lutego 1917 r. do władzy w Baku pretendowała, obok Komitetu Wykonawczego, Rada Delegatów Robotniczych.
