Әлеуметтік-экономикалық қауіпсіздікті басқару. Өтеғали Шеденов
өмірімізге берер әсері мол.
Қауіпсіздік түсінігіне әртүрлі елдерде әрқалай ұғымда түсініктеме берілген және тарихи кезеңдердің ауысуы барысында өзгеріп отырды.
Қауіпсіздік – ұғымына В. Даль сөздігінде қауіп-қатердің болмауы, қорғалғандылық, сенімділік деген түсініктеме берілген, яғни қауіп-қатердің объектісі болып табылатын жеке тұлға, қоғам мен мемлекетке қандай да бір қатерлердің төнбеуі, болмауы деген мағына береді [3].
1-сурет – Қауіптің сипатына қарай жіктелуі
Роббердің сөздігіне сәйкес қауіпсіздік бұл өзін кез-келген қауіп қатерлерден қорғалғанмын деп есептейтін адам рухының қалыпты жай-күйі. Бұл мағынада қауіпсіздік ұғымы ХІІ ғасырдан бастап қолданыла бастады.
Кейінірек қауіпсіздік түсінігі қоғам дамуына сәйкес елеулі өзгерістерге ұшырады. Қауіпсіздіктің классикалық либералды түсініктемесі өзінің дамуында үш кезеңнен өткен. Бірінші кезеңде (ХII-ХVII ғасырлар аралығы) негізінен адамның физикалық қауіпсіздігі туралы айтылып келді. Бұл кезеңде мемлекетке азаматтардың өмірі мен меншіктерінің қауіпсіздігіне кепілдік беру міндеті жүктелді. Францияның Ұлы буржуазиялық революциясымен байланысты. Екінші кезеңде қауіпсіздік азаматтардың еркіндігі мен теңдігін қамтамасыз ету ретінде түсіндірілді. Үшінші кезең – ХХ ғасырда кауіпсіздік ұғымына кеңірек түсініктеме берілді. Ол өзінің мемлекеттік және аймақтық деңгейден бастап жалпыпланеталық (жаһандық) деңгейлерді енгізіп, өмірдің барлық салаларын (экономикалық, әлеуметтік, саяси, экологиялық, мәдени және т.б.), сондай-ақ адамның, қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін қамтыды [4].
2-сурет – Іс әрекет қауіпсіздігінің сызбасы
Қауіпсіздік түсінігі кең мағынада «мемлекеттің барлық азаматтарының өзін-өзі дамытуына қолайлы жағдайды қамтамасыз ету, жеке адам мен мемлекет тарапынан олардың өміріне, бостандығы мен меншігіне зиян келтіруден қорғауды білдіреді [5]. Қауіпсіздіктің бұл түрін қарастыруға болады: қоғам үшін ешқандай, тіпті табиғи сілкінулер мен апаттардың болуы сияқты қауіптердің болмауы және оның қауіп-қатерлерден нақты қорғалуы, оларға сенімді қарсы тұру мүмкіндігі.
Қауіпсіздікке байланысты зерттеулерде субъектілер деңгейінің құрылымы келесідей болып келеді: мемлекет (қоғам), аймақ (кәсіпорындар) және жеке тұлға (үй шаруашылығы). Зерделеу жүргізу барысында экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз етуде ерекше маңызға ие мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі саясаты, құралдары мен шаралар механизміне мән берілді. Себебі, мемлекет өзінің жүргізетін саясаты, механизмдері және иелігіндегі ресурстары арқылы осы аталған деңгейлердегі жалпы қауіпсіздікті қамтамасыз ете алады.
Қауіпсіздікті әлеуметтік-экономикалық қауіпсіздік жүйесінің құрылу деңгейі бойынша (ұлттық қауіпсіздік, кәсіпорын қауіпсіздігі және жеке адамның қауіпсіздігі), сондай-ақ құраушылары