Қышқылдық-негіздік әрекеттесу негіздері курсы бойынша әдістемелік нұсқау. Назгүл Дaлaбaевa
қышқылы, күшті у екені белгілі. Оның буын бір иіскегенде 1-2 минуттан соң естен тануға болады. Сонда да оны химиктер терең зерттеген.
Таза циан қышқылы – түссіз, жеңіл сұйықтық (ρ = 680 кг/м3), соққы кезінде жарылады немесе нитроглицерин тәрізді шайқалғанда жарылады. Өте жеңіл ұшады және оның тұздары ауамен өртке қауіпті зат түзеді. Бұл циан қышқылымен жұмыс істеу үшін жасы 18-ге толған, арнайы дайындықтан өткен азамат не азаматша болуы керек.
Сонда да циан қышқылы – заманауи химия индустриясының ауыр тонналы өнімдерінің бірі. Өндірісі дамыған елдер оның соңғы онжылдықтарда жылына 100-200 мың тоннасын өндіреді. Циан қышқылының бұлай ауқымды қолданудың негізі – жоғары реакциялық қабілеті болып тұр. Ол көптеген органикалық заттармен полимерленуге қабілетті өнімдер түзеді. Мысалы, ацетиленмен әрекеттесіп, ол акрилонитрил түзеді, оның полимерленуін полиакрилонитрил (орлон) талшықтары синтездейді. Ал акрилонитрилдің молекулаларын аздап өзгертсе, метилметакрилат алады, одан бәріне белгілі органикалық шыныларды өндіреді. Акрилонитрил негізінде сонымен бірге бутадиеннитрилді каучуктерді және кейбір гербицидтерді алады.
Таза HCN әртүрлі ассоциаттарға күшті сутектік байланыстармен біріккен, диссоциацияланбаған полярлы молекулалардан құралады. Ол сумен кез келген қатынаста араласады, сонымен бірге аздаған диссоциацияға ұшырайды (α ≈ 0,000045).
XVIII ғасырдың аяғында ашылған циан қышқылы ұзақ уақыт бойы қолданылмады. XIX ғасырдың аяғында ғана оның сулы ерітінділеріндегі тұзы – цианидтерде ауадағы оттек қатысында мыс, күміс, алтын және олардың т.б. қосылыстары жеңіл ериді. Бұл күміс пен алтынды өндірудің жаңа технологиясын жасауға мүмкіндік берді. Оны алтынды құммен сыйымдылығы қиын шайқаудың орнына 0,1-0,2 %-дық натрий цианидінің ерітіндісімен NaCN қайта өңдейді. Ерітіндіні сосын мырышпен өңдеген. Алмасу реакциясы болды, сосын алтын тұнбаға түседі. Күмісті де шамамен осылай алған. Әрине, осыдан кейін циан қышқылына деген сұраныс бірден артты.
Өкінішке орай, циан қышқылы қолданысының жақсы жағынан басқа, жаман қызметі де пайда болды. Қышқыл әскери қызметте улы зат ретінде қолданылады.
Циан қышқылы цианидтердің көптеген тұздарын түзеді. Олар қышқыл сияқты улы.
Азоттысутек қышқылының N3H рөлі циан қышқылына қарағанда аздау. Сонда да ол туралы бірнеше сөз айтқан дұрыс. Қалыпты жағдайда бұл өткір иісті, түссіз, ұшқыш сұйықтық. Сірке қышқылына қарағанда, протон мен азид-ионын түзеді:
Азоттың үш атомымен байланысқан тізбек тұрақсыз. Сондықтан қышқылдың өзі мен оның азид тұздарын қыздырғанда немесе ұсақтағанда жарылыс болып бөлінеді. Осы қасиеттеріне байланысты қорғасын азиді (Pb(N3)2) детонатор ретінде қолданыс тапқан. Ол арқылы оқтар мен қарулардың капсуль-дерін ұрғанда, бірден қорғасын азидінің жарылысы болады. Бұл оқтың тез жанып, атылуына әкеледі.
1.4 Оттекті қышқылдар
Оттекті қышқылдарды әдетте оксоқышқылдар деп атайды. Шартты түрде барлық оксоқышқылдарды екі үлкен