Араб тілінің терминологиясы. Анар Мустафаева
мен техниканың арнайы ұғымдарын белгілейтін номинативті мағынадағы сөздер мен сөз тіркестері» [8, 118-б.], «термин – арнайы ұғымдарды атау үшін қолданылатын арнайы тілдің негізгі лексикалық номинативті бірлігі (сөз немесе сөз тіркесі)» [1, 26-б.], «термин – тілдік бірлік, жай және жалғамалы терминнен тұрады және бір саладағы белгілі бір ұғымды белгілейді» [9, 215-б.], «термин – ұғымдардың жасалуы, ұйымдастыру және дамуы үшін әдіс» [10, 83-б.] және т.б.
Терминге нақты анықтама беру үшін оның тек дефинициясын емес, сонымен қатар оған қойылатын талаптары мен ерекшеліктерін де ескеруіміз керек.
Көптеген терминтанушы зерттеушілердің еңбектерінде кездесетін терминнің бірқатар сипаттамаларын қарастырайық:
– арнайылық (арнайы салаға тиісті болуы): термин арнайы тілдің бөлігі;
– дефинициясының болуы: термин затты атамайды, ұғымға дефиниция береді;
– жүйелілік: термин нақты бір термин жүйесіне тәуелді және онымен байланысты;
– үйлесімділік: термин формасы мен оның мазмұны арасындағы байланыс;
– эмоционалдықтан тыс болу және терминнің объективтілігі;
– мәнмәтінге (контекст) бейтараптылық: термин үшін өзі «өмір сүретін» терминологиялық сала маңызды;
– өзінің терминологиялық саласында бірмағыналығы және т.б.
Терминге қойылатын талаптары бар бірқатар жұмыстарды сараптау барысында С.В. Гриневтің классификациясы жақын болғанын анықтадық. Бұл классификация бойынша терминге қойылатын талаптар үшке бөлінеді: синтаксистік, семантикалық және прагматикалық. Олардың әрқайсысы белгілі бір аспектіге тиесілі:
а) терминнің формасына қойылатын талаптар (синтаксистік аспект):
1) тіл нормаларына сәйкестігі;
2) нақтылық: лексикалық, формалды нақтылық;
3) деривациялық қабілет;
4) терминдердің инварианттылығы және т.б.;
ә) терминнің мазмұнына қойылатын талаптар (семантикалық аспект):
1) термин жүйедегі терминнің бірмағыналығы;
2) толық мағыналық;
3) семантиканың қайшылықсыздығы;
4) синонимдердің болмауы;
б) терминді қолдану ерекшеліктеріне қолданылатын талаптар (прагматикалық аспект)
1) енуі (жалпы қабылдау және қолданылуы);
2) интернационализациялануы;
3) қазіргі заманға сәйкестігі;
4) дұрыс айтылуы [1, 34-40 б.].
Жоғары аталған және басқа да терминтанушы зерттеушілердің көзқарастарына сәйкес, арабтанушы Д.Р. Хайрутдиновтің берген анықтамасын ұсынамыз: «Термин – ғылыми білімнің минималды тасушы ретінде ғылыми мәтіндегі лексикалық бірлік (сөз немесе сөз тіркесі)» [11, 24-б.].
М.Ф. Хиджази (محمود فهمي حجازي) «الأسس اللغوية لعلم المصطلح» атты еңбегінде («Терминологияның лингвистикалық негіздері») [12] әртүрлі еуропалық тілдердегі «термин» сөзіне салыстырмалы талдау жүргізді. Ғалымның айтуына қарағанда, бірнеше тілдерде «термин» сөзінің жазылуы мен айтылуы ұқсас, мәселен, ағылшын тілінде – term, неміс тілінде – terminus немесе term, француз тілінде –