Ватанга тугры калдылар. Хайдар Басыров
Сугыштан соң Әнвәр пашаның киңәшчесе һәм аның штаб җитәкчесе вазифасын башкара. Ислам динен кабул итеп, исемен үзгәртә. СС берләшмәсен төзегәндә, аңардан да кулай кандидатура булмый.
Бу берләшмә «Восточнотюркское боевое соединение» (ВТБС) дип атала. Татарча «Көнчыгыш төрки СС хәрби берләшмәсе» дип йөртелә.
Берләшмәне төзү акрын бара. Аны хәрби хәрәкәтләр өчен дә, пропаганда максатларында да файдаланып булыр дип уйлыйлар.
Берләшмәне төзегәндә, Көнчыгыш территорияләр эшләре министрлыгына мөрәҗәгать ителә. Әсирләрне лагерьлардан җыялар.
Татар арадашчылыгы җитәкчесе Генрих Унглаубе да СС берләшмәсе җитәкчелегенә җәлеп ителә. Арадашчылыкның башка активлары да бу эштән читтә калмый.
1944 елның 20 октябрендә рейхсфюрер Гиммлер Көнчыгыш төрки СС хәрби берләшмәсен төзү турында приказ бирә. Рәсми рәвештә ВТБС 1944 елның 1 октябрендә оешкан дип исәпләнә. Бу көнгә берләшмә эчендә Төркестан, татар, Кырым татарлары сугышчан төркемнәре оешкан була.
Төньяк Италия (Верона) аларның төп урнашу ноктасы була. Әлеге берләшмә шушы илдә, шулай ук Словакиядә сугыш хәрәкәтләрендә катнаша.
СС берләшмәсендәге татарлар саны турында төгәл мәгълүматлар юк. Шулай да бу чордагы документларда татарлар хакында да язмалар күренгәли.
Иң элек татар төркеменең командиры башка милләт кешесе була. Бу хәл өстәмә кыенлыклар тудыра. Татарларның командиры да татар кешесе булырга тиеш дигән фикерләр күп була. Шуннан чыгып, татар командирлары әзерләү максаты куела. 1945 елның гыйнвар-февралендә Татар арадашчылыгының Кринке һәм Даргибель лагерьларында офицерлар укыта башлыйлар. Бу эштә Унглаубе үзе, А. Таһиров, И. Гайса, Ш. Нигъмәти кебек элекке офицерлар һәм арадашчылык активлары катнаша. 24 кешелек төркемне укытып чыгаралар. Шуның унысын, командир булырлык дип, ВТБС штабына җибәрәләр.
Башка хәрби берләшмәләрдәге буталыш, качу хәлләре СС частьларында дә кабатлана. 1944 елның 25 декабрендә Төркестан полкы командиры Гулам Алимов, үзенә буйсынган 458 ССчыны алып, Словакия партизаннары ягына чыга (дөрес, аларның бер өлеше гыйнвар башында кире кайта).
Хәрби сводкаларда татарларның да качу очраклары турында хәбәрләр була.
1945 елның 12 гыйнварында ВТБС командиры Һарун әр-Рәшид Венага телеграф аша түбәндәгеләрне хәбәр итә: «Ышанычсыз булган өчен, Идел буе татарларын коралсызландырдык. Алар большевистик ышану белән йөриләр, урысча да сөйләшәләр, дингә дә артык бирелмиләр».
Яңадан дүрт көннән берләшмә командиры ССның баш идарәсенә түбәндәге телеграмманы бирә: «Минем тарафтан 187 Идел-Урал татары, коралсызландырылып, хәрби әсирләр лагерена озатылды. Алар арасында политруклар булган».
Х. Унглаубе истәлекләрендә ССның Идел-Урал сугышчан төркемендә баш күтәрү очрагы, анда татар булмаган күп командирлар үтерелүе турында мәгълүмат бар.
1945 елның 18 февралендә Һарун әр-Рәшид СС баш идарәсенә: «Идел-Урал хәрби төркеме 74 кешедән тора, командирлары юк. Шуңа күрә Кырым татарлары төркеменә бирелделәр», – дип хәбәр итә.
Хәрби әсирләрдән СС частьлары