.
ich myślenie. Człowiek nie dysponuje jednak inną możliwością przejęcia myśli swoich poprzedników jak przemyślenie ich od nowa. A wtedy ma oczywiście możliwość kontynuowania dokonań intelektualnych swoich poprzedników. Najważniejszy nośnik tradycji to słowo. Myślenie jest powiązane z językiem i na odwrót. Pojęcia wyrażają się w terminach. Język stanowi zarówno narzędzie myślenia, jak i narzędzie społecznego działania.
Historia myśli i idei odzwierciedla międzypokoleniowy dyskurs. Myślenie charakterystyczne dla późniejszych czasów wyrasta z myślenia poprzednich epok. Bez tej stymulacji intelektualny postęp byłby niemożliwy. Ciągłość ewolucji człowieka, zasiew dokonany z myślą o potomnych i zbieranie plonów z ziemi zaoranej i uprawianej przez przodków, przejawia się również w historii nauki i idei. Po przodkach odziedziczyliśmy nie tylko pewien zasób różnego rodzaju produktów, które stanowią źródło naszego bogactwa materialnego. Odziedziczyliśmy po nich także myśli, teorie i technologie, dzięki którym nasze myślenie jest produktywne.
Myślenie jest jednak zawsze przejawem aktywności jednostek.
2. Światopogląd i ideologia
Teorie kierujące działaniem są często niedoskonałe i niezadowalające. Mogą też zawierać sprzeczności i dlatego nie da się z nich stworzyć całościowego, spójnego systemu.
Jeśli potraktujemy wszystkie twierdzenia i teorie kierujące postępowaniem określonych jednostek i grup jako spójną całość i spróbujemy uporządkować je w miarę możliwości w pewien układ, a więc w całościowy system wiedzy, to będziemy mogli je nazwać światopoglądem. Światopogląd jest, podobnie jak teoria, pewną interpretacją wszystkich rzeczy, a jako wskazówka dotycząca działania – opinią na temat najlepszych sposobów służących możliwie najskuteczniejszemu usunięciu dyskomfortu. Światopogląd zatem jest z jednej strony wyjaśnieniem wszystkich zjawisk, a z drugiej pewną technologią – w najszerszym znaczeniu obu tych terminów. Religia, metafizyka i filozofia dążą do zbudowania światopoglądu. Interpretują świat i wskazują człowiekowi, jak ma postępować.
Pojęcie ideologii jest węższe niż pojęcie światopoglądu. Kiedy mówimy o ideologii, mamy na myśli wyłącznie ludzkie działanie i współpracę społeczną, a pomijamy zagadnienia metafizyczne, dogmaty religijne, nauki przyrodnicze oraz opracowane na ich podstawie technologie. Ideologia to całokształt naszych poglądów dotyczących postępowania jednostek i relacji społecznych. Zarówno światopogląd, jak i ideologia wykraczają poza granice wyznaczone czysto neutralnemu, akademickiemu badaniu rzeczy jako takich. Są one nie tylko teoriami naukowymi, lecz także doktrynami dotyczącymi tego, co powinno być, to znaczy mówiącymi o ostatecznych celach, do których człowiek powinien dążyć w swojej ziemskiej wędrówce.
Asceci uważają, że jedynym dostępnym człowiekowi sposobem wyzbycia się cierpienia i osiągnięcia doskonałego spokoju, zadowolenia i szczęścia jest odwrócenie się od doczesnych trosk i prowadzenie życia niezakłóconego sprawami codziennymi. Nie ma dlań innego ratunku niż rezygnacja z dążenia do dobrobytu materialnego, pokorne znoszenie trudów ziemskiej pielgrzymki i skupienie się wyłącznie na przygotowaniach do szczęścia w życiu wiecznym. Jednak liczba osób, które konsekwentnie i bez reszty przestrzegają zasad ascetyzmu, jest tak znikoma, że można podać zaledwie kilka takich nazwisk. Wydaje się, że całkowita bierność postulowana przez filozofię ascezy jest przeciwna naturze. Zwyciężają uroki życia. Ascetyczne zasady są łamane. Nawet najbardziej święci pustelnicy czynili ustępstwa na rzecz życia i spraw doczesnych, co było sprzeczne z obranymi przez nich surowymi regułami. Z chwilą gdy asceta skupia się na jakichś przyziemnych, doczesnych sprawach bądź ulega czystej biologii, staje się jednym ze zwykłych ludzi, i to niezależnie od rodzaju i zakresu odstępstwa od ideałów ascezy.
Ludzkie wyobrażenia o rzeczach, o których nic nie mówi ani czyste rozumowanie, ani doświadczenie, mogą różnić się tak bardzo, że niemożliwe jest jakiekolwiek porozumienie w sprawach, których dotyczą. W sferze, w której swoboda wyobraźni nie jest ograniczona ani przez zasady logicznego myślenia, ani przez doświadczenie zmysłowe, człowiek może dać upust swojemu indywidualizmowi i subiektywizmowi. Nie ma nic bardziej osobistego niż pojęcia i wyobrażenia związane z tym, co transcendentne. Słowa nie są w stanie oddać tego, co chce się powiedzieć na temat transcendencji. Nigdy nie można mieć pewności, czy intencje osoby mówiącej zostaną zrozumiane przez słuchacza. Nie da się porozumieć w sprawach dotyczących innego świata. Przykładem tego są wojny religijne, kiedy wojujące strony nie mają żadnych szans na porozumienie.
Jednak w sprawach doczesnych istotne jest podobieństwo natury wszystkich ludzi i takie same uwarunkowania biologiczne. Wyższa wydajność kooperacji osiągana w systemie podziału pracy sprawia, że przynależność do społeczeństwa jest najlepszym środkiem służącym jednostce do osiągania jej własnych, dowolnie wybranych celów. Utrzymanie i rozwijanie społecznej współpracy leży w interesie wszystkich. Każdy światopogląd i każda ideologia, która nie postuluje bezwarunkowej ascezy i pustelniczego odosobnienia, musi brać pod uwagę to, że instytucja społeczeństwa jest wspaniałym środkiem do osiągania doczesnych celów. Istnieje więc wspólna płaszczyzna, dzięki której można osiągnąć porozumienie dotyczące mniejszych problemów społecznych i szczegółów związanych z organizacją społeczeństwa. Chociaż rozmaite ideologie mogą być ze sobą sprzeczne, to w jednej sprawie są zgodne: wszystkie akceptują życie w społeczeństwie.
Ludzie czasami tego nie dostrzegają, ponieważ mając do czynienia z różnymi poglądami filozoficznymi i ideologiami, poświęcają więcej uwagi temu, co głoszą one na temat transcendencji i spraw pozazmysłowych, niż temu, co mają do powiedzenia na temat działania w tym świecie. Między różnymi częściami systemu ideologicznego często istnieje przepaść, której nie da się zlikwidować. Dla działającego człowieka istotne są tylko te pouczenia, które zawierają wskazówki dotyczące działania, a nie doktryny, które mają znaczenie czysto akademickie i nie dotyczą sposobu postępowania w systemie współpracy społecznej. Możemy nie zajmować się filozofią skrajnego, konsekwentnego ascetyzmu, ponieważ surowy ascetyzm musi ostatecznie prowadzić do wyginięcia jego zwolenników. Wszystkie inne ideologie, akceptując dążenie do zaspokojenia życiowych potrzeb, muszą brać pod uwagę to, że system podziału pracy jest wydajniejszy niż praca w pojedynkę. Przyznają w ten sposób, że istnieje potrzeba współpracy społecznej.
Prakseologia i ekonomia nie są uprawnione do zajmowania się zagadnieniami transcendencji i metafizycznymi aspektami jakiejkolwiek doktryny. Jednocześnie jednak powoływanie się na dogmaty i wierzenia religijne lub metafizykę nigdy nie podważa twierdzeń i teorii dotyczących społecznej współpracy, na przykład tych, które zostały sformułowane dzięki poprawnym logicznie rozumowaniom prakseologicznym. Jeśli jakaś filozofia uznaje konieczność istnienia społecznych więzów między ludźmi, to w sferze zagadnień dotyczących działania w społeczeństwie zajmuje stanowisko, które nie pozwala na ucieczkę w osobiste przekonania i dogmaty wiary niepoddające się racjonalnemu badaniu.
Często lekceważy się tę istotną prawdę. Ludzie sądzą, że różnice światopoglądowe prowadzą do nierozwiązywalnych konfliktów. Wydaje im się, że zasadnicza różnica zdań między partiami o odmiennym światopoglądzie uniemożliwia jakikolwiek kompromis. Różnice te rzekomo wypływają z najgłębszych pokładów duszy ludzkiej i odzwierciedlają wrodzoną łączność człowieka z siłami nadprzyrodzonymi i wiecznymi. Ludzie, których dzielą różnice światopoglądowe, nigdy nie będą ze sobą współpracować.
Jeśli jednak przyjrzymy się programom wszystkich partii – zarówno tym publikowanym, ubranym w piękne słowa, jak i tym, które partie rzeczywiście realizują po dojściu do władzy – szybko się okaże, że pogląd ten jest błędny. Wszystkie dzisiejsze partie polityczne zabiegają o szczęście doczesne i dobrobyt swoich zwolenników. Wszystkie