Podstawy ekonomii. Отсутствует
jest, a duży wpływ wywiera: niepełna informacja, tradycja, przyzwyczajenie i rutyna, moda, reklama, emocje. W niektórych teoriach (np. marksowskiej) był to istotny argument, aby ograniczyć suwerenność konsumentów i mechanizmów rynkowych oraz zwiększyć rolę państwa.
Wśród ekonomistów powszechnie jest akceptowany pogląd, że cele gospodarstw domowych i przedsiębiorstw są skierowane na osiąganie korzyści indywidualnych, partykularnych. Gospodarstwa domowe podejmują działalność gospodarczą, gdyż chcą osiągnąć dochody umożliwiające im wysoką konsumpcję, a dla przedsiębiorstw najważniejsze jest osiąganie wysokiego zysku. Stwarza to silną motywację do aktywności, kreatywności i racjonalności działania. Ale nie ma tu wiele miejsca na altruizm i uwzględnianie potrzeb i interesów zewnętrznych.
Podmiotem, który powinien dostrzegać i uwzględniać zarówno interesy indywidualne, ja i poszczególnych grup społeczno-zawodowych oraz całego społeczeństwa, jest państwo. Państwo to złożona, zróżnicowana wewnętrznie, wieloszczeblowa struktura administracyjna danego społeczeństwa, zamieszkującego określone terytorium. Państwo dysponuje władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
Te trzy typy podmiotów występują w każdej gospodarce. Wśród ekonomistów nie ma obecnie dużych różnic dotyczących roli przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Przyjmuje się, że powinny one odgrywać w gospodarce rolę podstawową. Od dawna natomiast toczą się dyskusje i spory na temat roli państwa i zapewne nie wygasną one szybko. Dotyczy to zwłaszcza metod i zakresu ingerencji państwa w gospodarkę oraz ograniczania roli rachunku ekonomicznego w związku z tą interwencją.
1.4. Własność
1.4.1. Pojęcie własności
Istotną rolę w procesach społeczno-gospodarczych odgrywają stosunki własnościowe, czyli stosunki powstające między ludźmi w związku z korzystaniem z dóbr oraz decydowaniem o nich. Szczególnie duże znaczenie ma charakter własności podstawowych czynników produkcji, od tego zależy bowiem siła i skuteczność motywacji ludzi uczestniczących w procesach gospodarczych oraz efektywność poszczególnych podmiotów i całej gospodarki.
Własność można zdefiniować jako zbiór efektywnie wykorzystywanych (a nie tylko deklarowanych czy zapisanych w kodeksie lub konstytucji) uprawnień, inaczej praw własności, jakimi dany podmiot własności (właściciel) dysponuje w odniesieniu do określonego obiektu (przedmiotu) własności. Na zbiór ten składają się najogólniej biorąc, dwa podzbiory uprawnień: (1) faktyczne korzystanie w różnorodny sposób z obiektu własności (np. czerpanie dochodów), (2) bezpośredni lub pośredni udział w podejmowaniu istotnych decyzji dotyczących wykorzystania tego obiektu, czyli w zarządzaniu nim. Jak dowodzi praktyka, faktyczne korzystanie z danego obiektu z reguły jest silnie uzależnione od udziału w zarządzaniu nim.
Własność jest zjawiskiem stopniowalnym. Można bowiem korzystać z obiektów własności i decydować o nich w różnym stopniu. Między innymi dlatego możemy nazwać kogoś właścicielem wyłącznym, pełnym, niepełnym, współwłaścicielem itd.
Własność ma wiele aspektów. Ekonomia analizuje przede wszystkim ekonomiczny aspekt własności i on jest eksponowany w podanej wyżej definicji własności. W rzeczywistości tego aspektu własności nie da się oddzielić całkowicie od innych jej aspektów, w szczególności prawnego, ale także politycznego, ideologicznego itd.
W analizach teoretycznych występuje rozróżnienie między własnością w sensie formalnoprawnym a własnością w sensie ekonomicznym. Oddzielenie w analizie teoretycznej danego aspektu własności od innych jej aspektów wymaga sprecyzowania odpowiedzi przynajmniej na dwa pytania: (1) pytanie o podmiot własności – chodzi o to, kogo uznajemy za właściciela (właścicieli) oraz (2) pytanie o przedmiot własności – chodzi o to, co uznajemy za obiekt (obiekty) własności.
Podmiotem własności mogą być zarówno konkretni ludzie (pojedyncze osoby, rodziny, grupy osób), jak i instytucje (przedsiębiorstwa, gminy, państwa). W przypadku własności w sensie ekonomicznym za rzeczywistych (faktycznych) właścicieli danego obiektu uznajemy tylko konkretnych ludzi, tzn. te osoby, rodziny lub grupy osób, które czerpią relatywnie największe korzyści z tego obiektu oraz mają relatywnie największy udział w decydowaniu o nim (zarządzaniu nim).
Pojęcie własności można odnosić zarówno do dóbr materialnych (w tym darów przyrody oraz produktów), jak i niematerialnych (np. prawa do informacji lub głoszenia własnych poglądów). W rozważaniach o własności najczęściej chodzi o dobra rzadkie, występujące w ograniczonej ilości. Część związanych z tymi dobrami stosunków własności powstaje i istnieje niezależnie od pewnych norm regulujących rzeczywistość (np. norm prawnych), reszta wynika wprost z tego typu norm. Jest zrozumiałe, że ekonomistów interesuje przede wszystkim własność dóbr mających istotne znaczenie gospodarcze, w tym zwłaszcza własność podstawowych czynników produkcji. Z punktu widzenia własności najwięcej niejasności i kontrowersji jest związanych z czynnikiem praca. Przez długi czas wiele emocji wzbudzały dyskusje wokół pytania: czy praca jest towarem (specyficznym) sprzedawanym i kupowanym na rynku. Czy najmujący się do pracy człowiek jest podmiotem czy przedmiotem własności?
1.4.2. Klasyfikacja własności
Wyróżnia się zwykle dwa zasadnicze rodzaje własności: własność prywatną i własność publiczną. Własność prywatna to tego rodzaju zbiór uprawnień własnościowych do określonych obiektów, w którym prawa własności poszczególnych jednostek są – mimo pewnych ograniczeń w praktyce – ekskluzywne (wyłączne) i dobrowolnie transferowalne (przekazywalne); własność publiczna to zbiór, w którym prawa własności jednostek nie są ekskluzywne i dobrowolnie transferowalne. W przypadku prywatnej własności określonego obiektu dana jednostka może więc wyłączyć innych ludzi z korzystania z należącego do niej zbioru uprawnień własnościowych odnoszących się do tegoż obiektu, a także może im ten zbiór przekazać (nieodpłatnie lub odpłatnie), natomiast w przypadku publicznej własności tego obiektu dana jednostka nie może ani wyłączyć innych ludzi z korzystania z owego zbioru uprawnień, ani też nie może owego zbioru komuś przekazać (np. sprzedać). Własność publiczna wiąże się zatem ze znacznie większymi ograniczeniami praw poszczególnych jednostek do danego obiektu niż własność prywatna. Istotnym wyróżnikiem własności prywatnej jest też możliwość wystąpienia przez właściciela na rynku w charakterze sprzedawcy danego obiektu własności.
Odrębnym, w pewnym sensie pośrednim, rodzajem własności, niedającym się jednoznacznie zakwalifikować ani do własności prywatnej, ani do własności publicznej, jest własność spółdzielcza. W przeszłości traktowano ją często jako formę własności publicznej (czy też społecznej). Zwolennicy tego podejścia akcentowali przede wszystkim wspólne użytkowanie przez spółdzielców określonych obiektów własności; cecha ta miała być charakterystyczna również dla innych form własności publicznej, zwłaszcza zaś dla własności państwowej, a równocześnie miała różnić spółdzielczość od typowych form własności prywatnej. Współcześnie podejście to ma coraz słabsze uzasadnienie, zwłaszcza jeśli chodzi o wiele krajów wysoko rozwiniętych. W krajach tych obserwuje się utrzymywanie się specyfiki własności spółdzielczej w porównaniu z własnością państwową (np. istnienie tzw. samorządu spółdzielczego), a równocześnie burzliwy rozwój pewnych form zbiorowej własności prywatnej (zwłaszcza różnego typu spółek), przypominających pod wieloma względami spółdzielnie5. Wśród cech odróżniających spółdzielnie od typowych spółek prywatnych wymienia
W statystykach polskich własność spółdzielcza jest obecnie zaliczana do sektora prywatnego.