Kwestią niezwykle dyskusyjną jest pochodzenie etniczne żołnierzy piechoty morskiej, szczególnie w dobie panowania Manuela I. Nie wiemy czy byli to Grecy, Waregowie, czy też pochodzący z Italii najemnicy. Ta ostatnia opcja wydaje się znacznie bardziej prawdopodobna, tym bardziej, że za panowania tego bazyleusa znacznie zwiększył się odsetek kierujących się do Bizancjum mieszkańców północnej Italii, szczególnie pochodzących z Genui i Pizy.
192
Taka liczba wiąże się z liczbą ludzi, których okrętowano na jednostki obu typów. Monera mogła mieć załogę w granicach 120–140 ludzi, podczas gdy dromon od 140 do 250 osób.
193
Dr hab. Rafał Kosiński, prof. UwB, Uniwersytet w Białymstoku, Wydział Historyczno-Socjologiczny, Instytut Historii i Nauk Politycznych, Zakład Historii Starożytnej i Bizancjum.
194
O wygnaniu jako sankcji karnej cf. I. Milewski, Depozycje i zsyłki biskupów w Cesarstwie Wschodniorzymskim (lata 325–451), Gdańsk 2008, s. 279–286.
195
Sokrates, II, 6–7, 13, 16, 26, s. 96–97, 104–105, 107–108, 135; Sozomen, III, 3–5, 7, 9. IV, 2, s. 104–106, 109–110, 112, 140–141; Teodor Lektor, 57 i 84, s. 29 i 41; Teofanes, AM 5849, s. 42. I. Milewski (Depozycje i zsyłki biskupów…, s. 356–357) uważa, że Paweł był deponowany czterokrotnie odpowiednio w latach 337, 341, 342/343 oraz 350/351. W tradycyjnej historiografii mowa jest o trzech zsyłkach (339, 342, 351), cf. M. Simonetti, La crisi ariana nel IV secolo, Roma 1975, s. 132–133, przyp. 104. O Pawle cf. W. Tafler, Paul of Constantinople, HTR 43, 1950, s. 30–92; G. Dagron, Naissance d’une capitale, Constantinople et ses institutions de 330 à 451, Paris 1974, s. 425–435; D. Spychała, Saint Paul et Macedonius ou la lutte pour le thrône de l’évêque de Constantinople sous le règne de Constance II, [in:] Studia Lesco Mrozewicz ab amicis et discipulis dedicata, ed. S. Ruciński, C. Balbuza, Ch. Królczyk, Poznań 2011, s. 377–390.
196
Data rozpoczęcia episkopatu przez Pawła jest przedmiotem sporu w literaturze – cf. I. Milewski, Depozycje i zsyłki biskupów…, s. 131.
197
O Euzebiuszu cf. C. Luibheid, The Arianism of Eusebius of Nikomedia, ITQ 43, 1976, s. 3–23.
198
O Hermogenesie cf. PLRE, vol. I, s. 422–423 (Hermogenes 1). O wydarzeniach tych cf. P. Filipczak, Bunty i niepokoje w miastach wczesnego Bizancjum (IV wiek n.e.), Łódź 2009, s. 123–124 oraz M.B. Leszka, Kościół i jego wpływ na życie mieszkańców Konstantynopola, [in:] Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M. J. Leszka, T. Wolińska, Warszawa 2011, s. 357–358.
199
Sokrates, II, 22, s. 123; Sozomen, III, 20, s. 133–134. Cf. M. Simonetti, La crisi ariana…, s. 188, przyp. 41.
200
O buncie Magnencjusza cf. J.F. Drinkwater, The revolt and ethnic origin of the usurper Magnentius (350–53) and the rebellion of Vetranio (350), Chi 30, 2000, s. 131–159.
201
Teodoret, Historia kościelna, II, 5, s. 99; Sozomen, III, 7–8, s. 109–111.
202
Atanazy z Aleksandrii, Historia arian, 7, 3, s. 186. Według Timothy’ego Barnesa (Athanasius and Constantius. Theology and Politics in the Constantinian Empire, Cambridge 1993, s. 212–214) cesarz nakazał mu jedynie opuścić Konstantynopol. Biskup udał się wówczas do na dwór cesarza Konstansa do Trewiru.
203
Singara (obecnie Balad Sinjar w północno-zachodnim Iraku) twierdza w północnej Mezopotamii, która stanowiła ważny punkt w systemie obronnym Rzymian na pograniczu rzymsko-perskim, cf. F.H. Weissbach, Singara, [in:] RE, zweite Reihe, Bd. III, kol. 232–233. D. Oates, Studies in the Ancient History of Northern Iraq, Oxford 1968, s. 100–106 oraz D. van Berchem, Recherches sur la chronologie de Syrie et de Mésopotamie, Sy 31, 1954, s. 265–267.
204
Emesa (obecnie Homs w Syrii) miasto w prowincji Phoenicia Libanensis na przecięciu się szlaków lądowych z Palmyry do Morza Śródziemnego i z Damaszku na północ. Miejsce licznych pielgrzymek po odkryciu w miejscowym klasztorze w 453 r. głowy Jana Chrzciciela, przechowywanej następnie w kościele katedralnym, cf. I. Benzinger, Emesa, [in:] RE, Bd. V, kol. 2496–2497 oraz M.M. Mango, Emesa, [in:] ODB, vol. I, s. 690.
205
G. Dagron, Naissance d’une capitale…, s. 430–432 sugeruje, że Paweł nie został wygnany na Wschód, lecz do Tesaloniki, datując to wygnanie na rok 338/339.
206
Sokrates, II, 16, s. 108; Sozomen, III, 9, s. 111–112; Teofanes, AM 5849, s. 42.
207
Kukuzos (obecnie Göksun w Turcji) miasto w Kapadocji (następnie w Armenii II), położone przy drodze wiodącej z Cezarei do Anazarbos i z Komany do Melitene, w pobliżu źródeł rzeki Pyramus, cf. Ruge, Kokusos, [in:] RE, Bd. VI, kol. 1065. G. Dagron, Naissance d’une capitale…, s. 427 uważa, że tego ostatecznego wygnania Pawła dotyczą informacje Atanazego, umieszczające wygnańca w Singarze i Emezie.
208
Sokrates, II, 26, s. 135; Sozomen, III, 9, s. 111–112 oraz IV, 2, s. 140–141; Atanazy z Aleksandrii, Historia arian, 7, 3, s. 186. Cf. M. Simonetti, La crisi ariana…, s. 214–215; D. Spychała, Saint Paul et Macedonius…, s. 386; idem, Cesarze rzymscy a arianizm od Konstantyna Wielkiego do Teodozjusza Wielkiego (312–395), Poznań 2007, s. 109.
209
Sokrates, II, 26–27, s. 136–137; Sozomen, IV, 2, s. 141. Cf. G. Dagron, Naissance d’une capitale…, s. 432; M.B. Leszka, Kościół i jego wpływ…, s. 357–359.
210
Sokrates, II, 38, s. 167–168; Sozomen, IV, 21, s. 171.
211
Sozomen, IV, 26, s. 182. Cf. I. Milewski, Depozycje i zsyłki biskupów…, s. 358; G. Dagron, Naissance d’une capitale…, s. 436–442.
212
Sokrates, IV, 14, s. 244; Sozomen, VI, 13, s. 254–255. Cf. G. Dagron, Naissance d`une capitale…, s. 446.
213
Sokrates, IV, 15, s. 244. Tekst Sokratesa jest tu wprawdzie niejasny, gdyż mówi on, że cesarz wygnał Eustacjusza do miasta Bizya w Tracji, zaś Ewagriusza do innej miejscowości (s. 244, 22–23: Εὐστάϑιος μὲν οὖν ἐν Βιζύῃ τῆς Θρᾴκης πόλει περιωρίζετο˙ Εὐάγριος δὲ εἰς ἄλλον τόπον). Z kontekstu można jednak domniemywać, że owo miejsce również znajdowało się w Tracji. Przekaz Sokratesa powtarza Sozomen, VI, 13, s. 255, 1–3.
214
Sokrates, IV, 14, s. 244 i V, 7, s. 278; Sozomen, VI, 13, s. 254 i VII, 5, s. 306–307; Filostorgiusz, IX, 8; IX, 10; IX, 13–14; IX, 19, s. 119–122, 125. Cf. G. Dagron, Naissance d`une capitale…, s. 446–450.
