Marksizm. Отсутствует

      Słowa kluczowe: marksizm, myśl Marksa, historia marksizmu, postmodernizm, liberalizm, współczesna filozofia francuska, widmo

      (1) Nie istnieje nic takiego jak marksizm po prostu ani tym bardziej marksizm właściwy – istnieje historia marksizmu. Ta historia trwa już ponad półtora wieku i jest niezwykle bogata, zróżnicowana, wielokształtna. Jej tylko najogólniejszym i bardzo wstępnym przybliżeniem są grube podziały na marksizm „wschodni” i „zachodni”, „ortodoksyjny” i „heterodoksyjny”, „krytyczny” i „ideologiczny”, „filozoficzny” i „polityczny”. Historia ta, dodajmy od razu, trwa do dziś i nic nie wskazuje na to, aby miała się rychło zakończyć. Wprawdzie coraz mniej jest myślicieli, a jeszcze mniej polityków, którzy nazywają się wprost marksistami lub są tak określani przez innych, ale mimo rozmaitych wahań i okresowego schyłku utrzymuje się (a w niektórych miejscach odradza) zarówno akademickie, historyczno-filozoficzne zainteresowanie myślą Marksa i tradycją marksizmu, jak i – to przede wszystkim – wybiórcze nawiązywanie do spuścizny Marksa i reinterpretacja Marksowskich/marksistowskich motywów w nowych propozycjach filozoficzno-politycznych. Wprawdzie te nawiązania i reinterpretacje wypada uznać za coraz luźniej związane z Marksowską literą, za odwołujące się raczej i tylko do w pewien sposób rozumianego ducha jego spuścizny, ale samo trwanie „ducha” poza „literą” stanowi o żywotności tej tradycji. Trwa ona we współczesnej filozofii, myśli społeczno-politycznej i praktyce politycznej przynajmniej – jak swego czasu ujął to Jacques Derrida – w charakterze „widma”. Dla zdeklarowanych przeciwników marksizmu jest to widmo groźne, upiór, którego utrzymujące się ni to istnienie, ni to nieistnienie trzeba wciąż egzorcyzmować, dla zwolenników – coraz bardziej zdekonstruowany i coraz mniej określony, ale wciąż pozytywny punkt odniesienia dla krytyki status quo, a zarazem horyzont, nawet jeśli bardzo odległy, możliwej, innej, niekapitalistycznej przyszłości.

      (2) Nie istnieje nic takiego jak spójna, jednoznaczna, systematyczna i wykończona myśl samego Marksa. W tym punkcie trzeba przyznać rację Étienne Balibarowi, który w swojej książce o filozofii Marksa (Balibar 2007) podkreślał właśnie niejednoznaczność Marksowskiego stanowiska i Marksowskich propozycji, implicytną obecność w jego kolejnych pismach potencjalnie wielu różnych doktryn, a przynajmniej możliwość wielu interpretacji jego nawet podstawowych tez. Stąd późniejsze spory o relacje między Marksem „młodym” i „starym”, Marksem-filozofem i Marksem-ekonomistą, Marksem heglowskim i antyheglowskim, realistą i utopistą, deterministą i aktywistą itd. Dlatego historia marksizmu w znacznej mierze była i pozostaje sporem o interpretację myśli samego Marksa i wynikających z niej konsekwencji dla działania politycznego.

      (3) Balibar raczej arbitralnie i w sposób trudny do obrony twierdzi przy tym, by nie rzec: dekretuje, że okres, w którym myśl Marksa służyła przede wszystkim za podstawę doktryny organizacyjnej partii komunistycznych (zwłaszcza na Wschodzie, ale nie tylko) stanowił czas jałowy dla jej interpretacji jako filozofii i że w gruncie rzeczy dopiero po upadku marksizmu-komunizmu można na nowo odkryć całe jej intelektualne bogactwo. W tym punkcie wypada zgodzić się raczej z Leszkiem Kołakowskim, że również doktrynerska, leninowska, a w końcu stalinowska wykładnia myśli Marksa stanowiła jedną z możliwości (choć na pewno nie konieczną konsekwencję), jakie ta myśl otwierała (Kołakowski 2009). Ale należy też pamiętać o tym, że nie tylko na Zachodzie, lecz także na Wschodzie, w szczególności w Polsce, w tym za sprawą samego Leszka Kołakowskiego, umożliwiła ona również rozmaite heterodoksje i rewizjonizmy. I że od początku, od czasów I Międzynarodówki i rozdzierających ją sporów, inspirowała zarówno różne interpretacje teoretyczne, jak i różne strategie polityczne.

      (4) Ani myśl Marksa, ani szeroko rozumiana myśl marksistowska (neomarksistowska, postmarksistowska, wybiórczo nawiązująca