Fizjologia żywienia. Коллектив авторов
rodzin i to właśnie tych związków ze względu na brak odpowiednich enzymów organizm nie potrafi syntetyzować (nie ma możliwości wytworzenia wiązań podwójnych w położeniu n-3 i n-6 łańcucha węglowego). W komórkach znajdują się natomiast inne enzymy, które biorą udział w metabolizmie tych związków: elongazy i desaturazy. Katalizują one reakcje, odpowiednio, wydłużania łańcucha węglowego (elongacja) i wprowadzania do niego następnych wiązań podwójnych (desaturacja). W ten sposób mogą powstawać kolejne nienasycone kwasy tłuszczowe, ale tylko w obrębie danej rodziny. Nie jest możliwe przekształcenie kwasów n-3 w n-6 i odwrotnie. Reasumując, elongazy i desaturazy metabolizują dostarczone z pożywienia kwasy ALA i LA i w ten sposób powstają kwasy EPA, DPA i DHA (z ALA), natomiast z LA powstaje AA.
Niestety ilość przekształcanych kwasów NNKT nie jest duża i wynosi dla konwersji ALA do EPA 8–12%, a dla DHA zaledwie 1%. W związku z tym, że tempo powstawania tych kwasów jest dość wolne, lepiej dostarczać je wraz z pożywieniem. W metabolizmie wszystkich NNKT biorą udział te same enzymy, przemieniając zarówno kwasy n-3 i n-6, jak i n-7 i n-9. O tym, który kwas zostanie przekształcony, decyduje jego zawartość w diecie. Jest to tzw. współzawodnictwo substratowe, dlatego tak ważne jest prawidłowe zbilansowanie posiłków. Przy niedoborze n-6 i n-3 przemianom ulega np. kwas oleinowy n-9 (ale oczywiście tylko w obrębie swojej rodziny).
Nienasycone kwasy tłuszczowe mogą występować w dwóch konfiguracjach przestrzennych, którymi są:
● konfiguracja cis – łańcuchy węglowe tych kwasów znajdują się po tej samej stronie wiązania; w miejscu występowania podwójnych wiązań łańcuch węglowy kwasu tłuszczowego jest wygięty pod kątem 120o, cecha ta determinuje ich występowanie w błonach komórkowych jako składników fosfolipidów, umożliwia ich molekularne upakowanie; prawie wszystkie naturalnie występujące kwasy tłuszczowe mają konfigurację cis;
● konfiguracja trans – łańcuchy węglowe kwasu znajdują się po przeciwnych stronach podwójnego wiązania, powstają podczas chemicznej obróbki, a ze względu na brak wygięć są to proste łańcuchy; zaburzone zostają przestrzenne zależności i dlatego nie mogą budować błon komórkowych.
Wszystkie kwasy tłuszczowe w organizmie mogą być wykorzystywane jako źródło energii potrzebnej do prawidłowego rozwoju i utrzymania funkcji życiowych organizmu (w procesie β-oksydacji). Kwasy tłuszczowe w komórkach pełnią też funkcje budulcowe i strukturalne, wchodząc w skład fosfolipidów budujących błony komórkowe.
Rola kwasów tłuszczowych nasyconych
W licznych pracach najczęściej naukowcy skupiają się na próbie scharakteryzowania roli PUFA, jednak w literaturze naukowej można znaleźć doniesienia opisujące również funkcje (inne niż dostarczanie energii) nasyconych kwasów tłuszczowych.
Na podstawie badań naukowych stwierdzono, że:
● kwas kaprylowy (C8) zmniejsza ryzyko chorób bakteryjnych i grzybiczych układu pokarmowego;
● krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (C4–C8) wpływają na wzrost ilości wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w tkankach;
● nasycone kwasy tłuszczowe pochodzące z produktów mlecznych obniżają ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2 i zespół metaboliczny oraz choroby układu sercowo-naczyniowego;
● średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe zawarte w oleju kokosowym są łatwo wchłaniane, z żyłą wrotną trafiają do wątroby i preferencyjnie wykorzystywane są do pozyskania energii, dopiero w drugiej kolejności są odkładane w postaci TG w tkance tłuszczowej, dlatego przypuszcza się, że ich spożywanie może prowadzić do obniżenia masy ciała, jednocześnie nie przyczyniając się do zwiększenia koncentracji cholesterolu całkowitego i frakcji LDL (low-density lipoprotein – lipoproteina o małej gęstości) w surowicy (należy jednak zaznaczyć, że według American Heart Association olej kokosowy ze względu na wysoką zawartość kwasów tłuszczowych nasyconych może jednak przyczyniać się do niekorzystnych zmian w układzie krwionośnym);
● dieta z podwyższoną zawartością średniołańcuchowych kwasów tłuszczowych stosowana jest i przynosi pozytywne efekty w takich chorobach, jak: uszkodzenie kosmków jelitowych, zespół krótkiego jelita, zmiany zapalne jelit, padaczka, choroba Parkinsona i choroba Alzheimera.
W wielu pracach podkreśla się jednak negatywny wpływ kwasów nasyconych na organizm. Stwierdzono bowiem, że SFA zwiększają stężenie cholesterolu całkowitego i cholesterolu frakcji LDL w surowicy oraz obniżają tolerancję glukozy. Dane te dotyczą przede wszystkim kwasów palmitynowego (C16), mirystynowego (C14), laurowego (C12) i w mniejszym stopniu stearynowego (C18).
Rola kwasów tłuszczowych jednonienasyconych
Brak jest jednoznacznych danych wskazujących na wpływ kwasów tłuszczowych jednonienasyconych na zdrowie człowieka. Niektóre doniesienia wskazują jedynie na przeciwdziałanie miażdżycy i zapobieganie wystąpieniu chorób serca (kwas oleinowy jest głównym składnikiem oliwy z oliwek).
Rola kwasów tłuszczowych wielonienasyconych
Rola kwasów tłuszczowych n-6 (ω-6)
Funkcja kwasów tłuszczowych n-6 w dużej mierze dotyczy wpływu na profil lipidowy krwi, a tym samym również na układ sercowo-naczyniowy:
● kwas linolowy (LA, C18:2, n-6) obniża stężenie cholesterolu całkowitego i cholesterolu frakcji LDL, a także triglicerydów we krwi, natomiast zwiększa stężenie cholesterolu frakcji HDL (high-density liporotein – lipoproteina o dużej gęstości).
● LA przeciwdziała także utracie wody przez skórę (wchodzi w skład ceramidów, pełniących funkcję uszczelniacza, której nie pełni kwas linolenowy);
● kwas arachidonowy (AA, C20:4, n-6), wchodząc w skład fosfolipidów mózgu i fotoreceptorów siatkówki oka, pomaga w utrzymaniu prawidłowego przekaźnictwa sygnału w komórce; bierze też udział w czynnościach układu rozrodczego oraz jest prekursorem eikozanoidów prozapalnych.
Rola kwasów tłuszczowych n-3 (ω-3)
Kwasy tłuszczowe n-3:
● konieczne są do prawidłowego rozwoju i funkcjonowania układu nerwowego, w tym oczywiście mózgu; wpływają na dojrzewanie siatkówki oraz części kory mózgowej odpowiedzialnej za widzenie, ostrość wzroku i rozwój umysłowy; wchodzą w skład budowy chemicznej neurotransmiterów; odpowiadają za metabolizm błony komórkowej komórek gleju neuronów w mózgu (DHA);
● obniżają ryzyko wystąpienia depresji (w tym depresji poporodowej) i choroby afektywnej dwubiegunowej; obserwowano też wpływ kwasów n-3 na ograniczenie agresji impulsywnej;
● wpływają na rozwój funkcji poznawczych i behawioralnych; przyczyniają się do obniżenia ryzyka wystąpienia choroby Alzheimera czy demencji;
● hamują lipogenezę, zmniejszają apetyt, uczucie sytości, co przeciwdziała wystąpieniu otyłości, insulinooporności, zespołu metabolicznego i cukrzycy typu 2;
● podobnie do kwasów n-6, wspomagają prawidłowy profil lipidowy krwi, ograniczają stężenie TG, a podnoszą – cholesterolu HDL, zapewniają prawidłowy transport i dystrybucję lipidów;
● wykazują działanie kardioprotekcyjne (antyarytmiczne, antytrombogenne, przeciwzapalne), antymiażdżycowe, obniżają ryzyko wystąpienia udaru, choroby niedokrwiennej serca, zapobiegają zakrzepom i nadciśnieniu;
● są mediatorami w procesach przeciwzapalnych, ich niedobory mogą się przyczyniać do rozwoju zaburzeń neurodegeneracyjnych (EPA i DPA);
●