Socjologia prawa. ОтÑутÑтвует
Legal Studies (CLS) to eklektyczny kierunek w teorii prawa, a jednocześnie lewicowy i centrolewicowy ruch polityczny w amerykańskich szkołach prawa, powstały na wydziale prawa Uniwersytetu Harvarda w końcu lat 70. XX w. i aktywny do końca lat 80. Obecnie kierunek ten stracił na dynamice. Z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, gdzie jest rozwijany w zmodyfikowanej wersji, bliższej europejskiej tradycji intelektualnej, nigdy nie zyskał większej popularności poza kontynentem amerykańskim.
Punktem wyjścia kierunku był zauważany rozziew między prawem nauczanym na uniwersytetach a prawnymi i ideologicznymi konfliktami świadczącymi o głębokich podziałach wewnątrz społeczeństwa amerykańskiego, co skutkowało przeciwstawieniem się formalistycznym tendencjom w amerykańskiej jurysprudencji, konserwatywnym i liberalnym ujęciom w teorii prawa, w szczególności zaś krytyką liberalnej koncepcji rządów prawa oraz metodologii law and economics. Przedstawiciele CLS wyrażali przekonanie, że nie da się uprawiać zobiektywizowanej nauki, oddzielającej ściśle fakty od wartości i unikającej wartościowania; przejmując część argumentacji marksistowskiej, twierdzili, że „prawo jest polityką”, że każda teoria ma cel społeczny, a celem krytycznego analizowania prawa jest doprowadzenie do emancypacji grup dewaloryzowanych, takich jak kobiety czy mniejszości, w szczególności rasowe, których przedstawiciele znajdują się pod wpływem różnych nacisków politycznych, społecznych i ekonomicznych.
Critical Legal Studies czerpały inspiracje zarówno ze szkoły frankfurckiej, jak i z tradycji myśli socjologicznej (m.in. Maxa Webera), strukturalizmu i poststrukturalizmu, marksizmu i teorii postmarksistowkich, wykazywały też związek z postmodernizmem. Przynajmniej części jego przedstawicieli przypisywano zamiar dokonania „dekonstrukcji” tradycyjnych pojęć i konstrukcji prawnych. Oni sami zaś mówili o demistyfikacji licznych mitów przyjętych w teorii i w praktyce prawa.
Rozwój CLS wiąże się z pracami brazylijskiego prawnika i polityka, profesora Uniwersytetu Harvarda, a w latach 2007–2009 ministra w lewicowym rządzie Brazylii, Roberta Mangabeiry Ungera, autora takich m.in. książek, jak Knowledge and Politics (1975) oraz Law in Modern Society (1976). Wydana w 1983 r. praca Ruch studiów krytycznych nad prawem (wyd. pol. 2005) stanowi często przywoływaną prezentację umiarkowanych założeń kierunku. Zdaniem Ungera w państwie demokratycznym zachodzi, w związku z ubieganiem się o poparcie wyborców, szkodliwa wymiana władzy politycznej między siłami konserwatywnymi, za którymi stoi własność, i siłami socjalistyczno-dystrybutywnymi. W związku z tym wysunął on postulat stworzenia zdolnej do koordynowania życia społecznego i samoweryfikującej się struktury instytucjonalnej i realizacji wartości „wspólnoty”, tj. w prawie konstytucyjnym kierowania się pomocą wszystkim zdefaworyzowanym, a nie mechaniczną zasadą równości, a w prawie cywilnym bezstronnym narzucaniem aspektów wspólnotowych, a nie zasadą swobody kontraktowej. „Twórcza negacja” doprowadzi do stworzenia nowego, lepszego porządku społecznego, bez niesprawiedliwej hierarchii społecznej. Prawo, które o wiele częściej służy interesom elity własności i elity władzy, jest polityką. Dotyczy to nie tylko stanowienia prawa, ale także jego stosowania przez sądy. Rozpoznając sprawę, sąd bierze pod uwagę najróżniejsze argumenty ze sfery polityki, dotyczące moralności, sprawiedliwości rozdzielczej, efektywności ekonomicznej itd. Sędziowie nie są neutralni politycznie, a za maską półmistycznego obiektywnego porządku prawnego kryją polityczne aspekty swojej działalności. Materiał prawny (ustawy, orzecznictwo sądowe), który może zawierać wewnętrzne sprzeczności, nie przesądza w pełni o wyniku sporu prawnego, która to teza odpowiada stanowisku konsekwentnych realistów prawniczych.
Wśród ważniejszych przedstawicieli kierunku CLS są wymieniani, poza Ungerem, także: Duncan Kennedy, Mark Kelman, Mark Tushnet, Morton J. Horwitz i Karl E. Klare.
Do podstawowych zagadnień poruszanych w ramach Critical Legal Studies należą: problem fundamentalnych sprzeczności (fundamental contradictions), koncepcja fałszywej konieczności (false necessity), kwestia niedeterministycznego charakteru prawa (legal indeterminacy) i jego politycznej natury oraz formy jego legitymizacji.
Zagadnienie „fundamentalnych sprzeczności” odnosi się do obserwacji, że we wszelkich społeczeństwach istnieje nierozstrzygnięty (i w istocie nierozstrzygalny) konflikt między wspólnotowym i indywidualnym wymiarem życia. Jakkolwiek ludzie są wolni i mogą samodzielnie decydować o swoich działaniach, ich funkcjonowanie w świecie wymaga kontaktów z innymi ludźmi, co ogranicza jednostkową swobodę. W konsekwencji wolność jednostek musi być ograniczana przez wymogi życia we wspólnocie, a wspólnotowość nie może być bezwyjątkowa. O ile nie istnieją ostateczne lub optymalne rozwiązania tego dylematu, o tyle wszystkie próby jego zniesienia mają charakter jedynie tymczasowy, powstają w ramach historycznie zmiennych „kontekstów formacyjnych”, w których rozwiązania te pozwalają na zachowanie elementarnego ładu i w których można je wiarygodnie przedstawiać jako wystarczające. Nie oznacza to jednak, że są one wolne od nieusprawiedliwionej przemocy, przeciwnie: zazwyczaj maskują rzeczywiste relacje władzy.
Uniwersalnym rozwiązaniem sprzeczności między wolnością jednostek a przynależnością do wspólnoty nie jest postulowana w klasycznej filozofii prawa idea rządów prawa, tzn. postulat ograniczenia za pomocą norm prawnych zarówno indywidualnej wolności, jak i władzy sprawowanej nad jednostkami przez wspólnotę. Formalna idea rządów prawa jedynie ukrywa konflikt wolności i wspólnotowości, stanowiąc odzwierciedlenie interesów ekonomicznie i politycznie silniejszych grup ludności. Z drugiej strony istnienie systemów uzasadnianych ideą rządów prawa jest możliwe wskutek szczególnych warunków politycznych i ekonomicznych, które pojawiły się w świecie zachodnim wraz z nowoczesnością. Dlatego też konflikt między wspólnotowością i wolnością reprodukuje się we wszystkich pojęciach prawnych, a więc może zostać ujawniony w drodze ich odpowiedniej analizy.
Zmiany społecznej nie można opisać w kategoriach praw rozwojowych czy koniecznych etapów rozwoju historycznego. Teorie wysuwające argument przeciwny (np. marksizm) uznaje się za opowiadające się za „fałszywą koniecznością”, to jest postulujące możliwość trwałego rozwiązania fundamentalnych sprzeczności, i to w konkretny sposób. W rzeczywistości, zdaniem przedstawicieli kierunku CLS, bieg dziejów jest wyłącznie efektem postępowania jednostek i może zostać zmieniony wskutek ich skoordynowanego działania. Zarówno więc przeszłość, jak i przyszłość – a w ich ramach konteksty formacyjne prawa i innych instytucji społecznych – mają charakter kontyngentny, tzn. mogłyby przyjąć inną formę, niż przyjęły lub przyjmą. Promowanie zaś przeświadczenia, że jakieś rozwiązania prawne są ostateczne, stanowi jedynie działanie legitymizujące, skrywające istniejące relacje władzy pod fasadą obiektywnych konieczności.
Przedstawione przeświadczenia mają dalsze konsekwencje. Po pierwsze przekonanie o fałszywości historycznych konieczności i jednocześnie o istnieniu fundamentalnych sprzeczności znajduje odzwierciedlenie w dość powszechnym wśród przedstawicieli kierunku CLS poglądzie o niedeterministycznej naturze prawa. Ma on różne wersje i był przedmiotem szerszej debaty w amerykańskiej teorii prawa. Pewne jej elementy odbiły się echem także w Europie kontynentalnej. Należy też podkreślić, że teza o niedeterministycznym charakterze prawa, broniona przez zwolenników kierunku, nie jest tożsama z podobnymi, wcześniejszymi twierdzeniami wypowiadanymi w amerykańskim ruchu realistycznym. O ile realizm prawny dowodził, że normy prawne nie determinują rozstrzygnięć sądowych, o tyle przedstawiciele omawianego ruchu stoją raczej na stanowisku, że normy prawne są wytworem warunków społecznych – kontekstów formacyjnych, które powołują je do życia, ale które nie determinują ich treści. Sędziowie są, zgodnie z tym punktem widzenia, w pewnym zakresie ograniczeni przez treść norm prawnych, dominujące doktryny prawne czy przyjęte metody interpretacji prawa, jednak treść tych norm, zawartość doktryn i charakter metod mogłyby być inne, biorąc pod uwagę istniejące uwarunkowania ekonomiczne i (zwłaszcza) polityczne.
Po drugie charakterystyczną