Socjologia prawa. ОтÑутÑтвует
seksualnej. Mowa nienawiści obejmuje wszystkie formy wypowiedzi motywowane nienawiścią, niezależnie od użytych środków wyrazu, łącznie z internetem i innymi środkami współczesnej komunikacji. Publiczna wypowiedź motywowana nienawiścią wpływa negatywnie na opinię publiczną, sprzyjając nietolerancji i dyskryminacji.
Do przemocy fizycznej wobec osób należących do grup dyskryminowanych dochodzi zarówno w miejscach publicznych (ataki o podłożu rasistowskim lub homofobicznym), jak i w najbliższej rodzinie (wobec osób niepełnosprawnych, osób starszych, kobiet).
Dyskryminacja może przybierać różne formy. Dyskryminacja bezpośrednia występuje wówczas, gdy dana osoba, ze względu na cechę chronioną, traktowana jest mniej korzystnie, niż jest lub byłaby traktowana inna osoba w porównywalnej sytuacji. Dyskryminacja pośrednia występuje wówczas, gdy z pozoru neutralny przepis lub praktyka stawiają daną osobę, ze względu na cechę chronioną, w szczególnie niekorzystnym położeniu w porównaniu z innymi. Wyraża się w takim samym traktowaniu osób znajdujących się w różnej sytuacji. Szczególnym rodzajem dyskryminacji jest molestowanie (szykanowanie). Występuje w sytuacji, w której ze względu na cechę chronioną pojawia się zachowanie mające na celu naruszenie godności osoby oraz stworzenie wrogiej, poniżającej lub agresywnej atmosfery. Szczególnym rodzajem molestowania jest molestowanie seksualne. Za formę dyskryminacji uznane jest także nakłanianie innych osób do dyskryminowania lub nakazywanie go.
Pod pojęciem dyskryminacji pozytywnej rozumie się stosowanie środków specjalnych (działania pozytywne, akcja afirmatywna), mających na celu zapewnienie danej grupie społecznej całkowitej równości i rzeczywistej możliwości korzystania z praw, zwłaszcza gdy w przeszłości była ona gorzej traktowana z powodu posiadania cechy chronionej. Środki specjalne mogą przybrać formę „racjonalnych usprawnień” stwarzających osobom niepełnosprawnym równe szanse w zatrudnieniu, parytetu (lub kwot) na listach wyborczych zwiększającego szansę kobiet na udział w życiu publicznym, zagwarantowania określonej liczby miejsc na uczelniach wyższych dla mniejszości rasowych lub grup społecznych. Mają one najczęściej charakter przejściowy, funkcjonują do czasu zmiany świadomości społecznej.
Literatura: Ludwika Dziewięcka-Bokun, Anna Śledzińska-Simon (red.), Kategoria «innego» w naukach społecznych i życiu publicznym, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010; Tadeusz Jasudowicz, Zasada równości i niedyskryminacji, w: Bożena Gronowska, Tadeusz Jasudowicz, Michał Balcerzak, Maciej Lubiszewski, Rafał Mizerski, Prawa człowieka i ich ochrona, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń 2012; Zdzisław Niedbała (red.), Prawo wobec dyskryminacji w życiu społecznym, gospodarczym i politycznym, Difin, Warszawa 2011; Wiktor Osiatyński, Prawa człowieka i ich granice, Znak, Kraków 2011; Scott Plaus (red.), Understanding Prejudice and Discrimination, McGraw-Hill, New York 2003.
Zobacz także:
Mobbing; Nierówności społeczne a prawo; Prawa obywatelskie; Równość wobec prawa; Stalking; Wykluczenie prawne.
Dyskursywne ujęcie prawa
Określenie ‘dyskurs’ odnosi się do ogółu użyć języka, wyodrębnionych na podstawie wspólnego tematu lub wyróżnionych ze względu na to, że dążą do osiągania zbliżonego celu. Tak rozumiany dyskurs obejmuje aspekty zarówno semiotyczne, jak i pragmatyczne wypowiedzi, a także ich kontekst. Problematykę dyskursu podejmuje się w wielu dyscyplinach naukowych – od lingwistyki przez socjologię po filozofię. W badaniach dyskursu w naukach społecznych zazwyczaj bierze się pod uwagę bardzo różne formy użycia języka, analizując zarówno mowę i pismo, jak i domniemane komunikaty, jakie niosą ze sobą obiekty materialne. W tym znaczeniu mówi się o dyskursie władzy, dyskursie seksualności, dyskursie elit czy dyskursie prasowym.
W socjologii prawa i naukach pokrewnych pojęcie ‘dyskurs prawny (prawniczy)’ występuje w kilku rozbieżnych użyciach, co uzasadnia przekonanie, że istnieje więcej niż jedno dyskursywne ujęcie prawa. Niniejsze hasło koncentruje się na ważniejszych dla socjologii prawa sposobach rozumienia tego terminu, pomijając ściśle lingwistyczne badania nad dyskursem prawnym, prowadzone w celu rozpoznania leksykalnej i gramatycznej odmienności języka prawnego czy prawniczego i języka standardowego.
Najbardziej znanego dyskursywnego ujęcia prawa dostarczają prace Jürgena Habermasa. Jego koncepcja prawa jako deliberacji znalazła szeroki oddźwięk zarówno w filozofii i teorii prawa, jak i w empirycznie zorientowanych naukach społecznych. Koncepcja ta ma dwoisty charakter, z jednej strony jest próbą opisu natury prawa i warunków jego obowiązywania, a z drugiej zawiera element normatywny: wyraża przekonania na temat oczekiwanego funkcjonowania prawa i daje podstawy do jego krytyki.
Dyskursywne ujęcie prawa Jürgena Habermasa jest ściśle powiązane z jego ogólniejszymi przeświadczeniami na temat natury społeczeństwa, języka, podmiotowości i rozumu. Habermas był przekonany, że prawo stanowi tę instytucję życia społecznego, która pozwala na powiązanie dwóch sfer działalność człowieka: komunikacyjnej, nakierowanej na porozumienie i budowanie wspólnych zasobów sensu, oraz instrumentalnej, opartej na innych typach racjonalności, w szczególności racjonalności celów. O ile logika instrumentalna definiuje takie instytucje społeczne, jak gospodarka, technika i polityka, w których dąży się do maksymalizacji pewnych utylitarnych korzyści, o tyle racjonalność komunikacyjna jest charakterystyczna dla działań nakierowanych na racjonalne porozumienie. Zdaniem Habermasa tylko te ostatnie działania zasadzają się na akceptacji tzw. roszczeń ważnościowych aktów komunikacji, tj. roszczeń do prawdziwości wypowiedzi, ich szczerości, słuszności i zrozumiałości. Wypowiedzi podejmowane bez przeświadczenia o spełnianiu tych warunków nie mogą więc służyć osiągnięciu porozumienia przez racjonalne podmioty i podobnie jak inne działania instrumentalne, traktują inne jednostki jedynie przedmiotowo, a nie przez uwzględnienie sensu, jaki przypisują konkretnym sytuacjom czy zachowaniom.
Zdaniem Habermasa prawo pozwala na powiązanie obydwu wymienionych sfer, ponieważ jednocześnie operuje przymusem i opiera się na racjonalnie uzasadnialnych decyzjach. Obydwie te sfery działają komplementarnie: przymus (np. związany z porządkiem interakcji na sali sądowej albo wykonywaniem orzeczeń) pozwala na zabezpieczenie racjonalnego uzasadniania decyzji przed zewnętrznymi zakłóceniami, fakt zaś racjonalnego prowadzenia debaty prawnej gwarantuje, że przymus nie będzie nadużywany.
Ten sposób myślenia doprowadził Roberta Alexy’ego, rozwijającego teorię prawa nawiązującą do prac Habermasa, do przekonania, że dyskurs prawny stanowi rodzaj dyskursu praktycznego, tzn. takiej postaci dyskursu, w której uczestnicy odwołują się do norm i zmierzają do ustalenia ich obowiązującego znaczenia. Dlatego jest on przekonany, że ostatecznym celem racjonalnego dyskursu prawnego jest wypracowywanie uzasadnień dla decyzji i norm prawnych. Zgodnie z często przywoływanym określeniem Habermasa obowiązują tylko takie normy prawne, na które wszyscy zainteresowani mogą się zgodzić w trakcie racjonalnej debaty.
Drugie ujęcie dyskursu prawnego, wykorzystywane w socjologii prawa, a przy tym całkowicie odmienne od deliberatywnej wizji Habermasa, wywodzi się od Michela Foucaulta, który wypracował je, badając w latach 70. XX w. historyczne przemiany dyskursów seksualności, szaleństwa i więziennictwa. Termin ‘dyskurs’ stanowi tu kluczowe pojęcie z zakresu teorii społecznej: jego charakterystyczną cechą jest to, że jest on wszechogarniający i wytwarza wszelkie inne zjawiska społeczne, w szczególności relacje władzy i indywidualną podmiotowość.
Za Foucaultem zazwyczaj rozróżnia się archeologię i genealogię dyskursu. Pierwszy termin odnosi się do warunków powstania jakiegoś dyskursu, drugi zaś dotyczy jego historycznych przemian w związku z relacjami władzy, które sam wytwarza,