Socjologia prawa. Отсутствует

      Klasyk socjologii, prekursor socjologii prawa, religioznawca, organizator życia naukowego.

      Urodził się w rodzinie rabina. W latach 1879–1982 studiował filozofię w École Normale Supérieure, a także na uniwersytetach niemieckich. Przez pięć lat był nauczycielem w liceum. W 1887 r. uzyskał stanowisko wykładowcy nauk społecznych i pedagogiki na uniwersytecie w Bordeaux. W 1902 r. objął na Sorbonie Katedrę Pedagogiki, która w 1913 r. została przemianowana na Katedrę Pedagogiki i Socjologii. Od 1898 r. wydawał czasopismo „L’ Année Sociologique”. Ważniejsze jego dzieła to: O podziale pracy społecznej (1893); Zasady metody socjologicznej (1895); Samobójstwo (1897); Elementarne formy życia religijnego (1912); Éducation et sociologie (1923); Sociologie et philosophie (1924); L’éducation morale (1925).

      Uznawał społeczeństwo za rzeczywistość sui generis – zewnętrzną w stosunku do jednostek i nieredukowalną do nich. Postulował, by fakty społeczne traktować i badać jak rzeczy. Interesowały go przede wszystkim relacje, jakie zachodzą między jednostką a społeczeństwem, oraz rola, jaką w tych dwustronnych relacjach odgrywają religia, obyczaje, moralność i prawo. Stworzył kilka wpływowych koncepcji: wyobrażeń zbiorowych, homo duplex (człowieka rozdwojonego), anomii oraz solidarności mechanicznej i organicznej. Dokonał również typologii samobójstw, wyróżniając samobójstwa egoistyczne, altruistyczne, anomijne i fatalistyczne.

      Zaliczany jest do najwybitniejszych przedstawicieli nauki socjologii w całych jej dziejach, w istotny sposób przyczynił się też do przyznania socjologii prawa ważnego miejsca w nauce socjologii oraz wniósł znaczący wkład do tej dyscypliny. Według opinii Georges’a Gurvitcha cała socjologia Durkheima, zwłaszcza w jej początkach, wykazuje pewną „jurydyczną” skłonność.

      W założonym i redagowanym przez Durkheima czasopismie „L’Anée Sociologique” jeden ze stałych działów nosił nazwę „Socjologia moralności i prawa” i składał się m.in. z następujących części: Prawo i moralność; Systemy prawne i moralne; Prawo własności, zobowiązania; Prawo karne; Organizacja sądownictwa, procedura; Prawo międzynarodowe, moralność międzynarodowa. Żadne inne czasopismo socjologiczne z przełomu XIX i XX w. nie uwzględniało w takim wymiarze problematyki prawnej, a i współcześnie zagadnienia prawne w tak szerokim ujęciu w czasopismach socjologicznych nie występują.

      Za najbardziej elementarne zjawisko społeczne uznawał Durkheim religię. To z niej, jego zdaniem, stopniowo rozwinęła się moralność, nauka, sztuka i prawo. Pierwsze nakazy i zakazy, którym człowiek musiał się podporządkować, wytworzyła właśnie religia. W toku rozwoju historycznego pojawiło się prawo, nadając ludziom uprawnienia i podporządkowując ich obowiązkom odnoszącym się do określonych okoliczności. Normy prawne są więc usankcjonowanymi zasadami postępowania. Na straży przestrzegania tych zasad stoją sankcje. Są one dwojakiego rodzaju. Jedne polegają na zadawaniu cierpienia; ich celem jest pozbawienie czegoś, zagrożenie życiu lub pozbawienie wolności. Są to sankcje represyjne, a posługuje się nimi przede wszystkim prawo karne. Sankcje drugiego rodzaju, sankcje restytucyjne, polegają na przywróceniu stanu rzeczy, na przywróceniu naruszonych stosunków między ludźmi. Charakterystyczne są dla prawa cywilnego, handlowego, procesowego, administracyjnego i konstytucyjnego.

      Zasadnicza różnica między prawem represyjnym (karnym) i restytucyjnym (cywilnym) znajduje odzwierciedlenie w różnicy między dwoma typami solidarności społecznej: solidarnością mechaniczną i solidarnością organiczną.

      Zdaniem Durkheima w ciągu wieków maleje znaczenie prawa represyjnego (karnego), zwiększa się natomiast rola prawa restytucyjnego (cywilnego). W społecznościach pierwotnych prawo karne obejmowało niemal całą dziedzinę prawa. Świadomość indywidualna była tożsama ze świadomością zbiorową. Istniejąca w takim społeczeństwie solidarność była solidarnością mechaniczną, opierała się głównie na absolutnym podobieństwie jednostek pod względem ich położenia społecznego. Trwało to tak długo, aż ukształtowała się zindywidualizowana osobowość.

      Charakterystyczną cechą zmian w prawie represyjnym był stopniowy zanik przestępstw religijnych. Rozwój chrześcijaństwa doprowadził m.in. do tego, że przestępczość religijna całkowicie lub prawie całkowicie opuściła obszar prawa karnego. Postępująca sekularyzacja spowodowała, że jednostka sama stała się jak gdyby przedmiotem religii. „Godność osoby staje się dla nas kultem, który, jak każdy wielki kult, ma już swe przesądy”, pisał Durkheim w dziele O podziale pracy społecznej.

      W społeczeństwach, w których przeważa prawo restytucyjne, podstawą solidarności nie jest podobieństwo wierzeń i uczuć, lecz podział pracy. Świadomość indywidualna (jednostkowa) w coraz mniejszym stopniu pokrywa się ze świadomością zbiorową. Dzięki specjalizacji wykształcają się odrębne osobowości. Ludzie są solidarni nie dlatego, że niemal we wszystkich aspektach życia są do siebie podobni, lecz dlatego że są sobie wzajemnie potrzebni. Taką solidarność Durkheim nazwał solidarnością organiczną.

      Im bardziej społeczeństwo jest zróżnicowane i „ujednostkowione”, im większy jest podział pracy, tym więcej jest solidarności organicznej. Społeczeństwo nie kontroluje już wszystkich sfer działalności jednostek, a prawo karne ogranicza zasięg swojego oddziaływania głównie do ochrony osób i stanu ich posiadania.

      Najbardziej typowym prawem restytucyjnym jest prawo własności w różnych jego formach, takich jak własność literacka, artystyczna czy przemysłowa, oraz w różnych odmianach, takich jak prawo spadkowe czy prawo sporządzania testamentu. Prawo restytucyjne obejmuje ponadto prawo rodzinne, prawo umów, handlowe, procesowe, administracyjne i konstytucyjne.

      Dominacja solidarności organicznej i prawa restytucyjnego spowodowała zwiększenie się i zróżnicowanie kompetencji państwa. W tym samym kierunku zaczął się też zmieniać wymiar sprawiedliwości, powstały różnorodne sądy, odrębne urzędy, różnie określa się ich kompetencje i wzajemne stosunki. Ponadto państwo w coraz większym stopniu uzależnia od siebie obywateli, choćby przez tworzenie instytucji interesu publicznego. Rozrost kontrolnych funkcji państwa jest zdaniem Durkheima przejawem przekształcania się społeczeństwa segmentowego w społeczeństwo zorganizowane.

      W rozprawie z 1900 r., zatytułowanej Deux lois de l’évolution pénale, sformułował tezę, że w toku rozwoju historycznego sankcje karne zmieniają się pod względem jakościowym i ilościowym. Prawidłowość zmiany jakościowej prawa głosi, że: „Surowość kar prawnych jest tym większa, im mniej rozwinięte jest społeczeństwo i im bardziej władza centralna ma charakter absolutny”. Na ewolucję sankcji karnych wywiera wpływ nie tylko charakter społeczeństwa, tj. stopień jego rozwoju, lecz także forma rządu. Często – stwierdza Durkheim – te dwa „czynniki” działają w przeciwnych kierunkach.

      Druga prawidłowość – zmiany ilościowej prawa – głosi, że: „Kary dotyczące ograniczenia wolności i sama wolność zmieniają się w czasie i mają tendencję, by coraz bardziej stawać się normalnym środkiem represji”. W społeczeństwach plemiennych niemal zupełnie nie były znane więzienia, a w nowoczesnych kara śmierci jest stosowana coraz rzadziej. Stopniowo cała dziedzina karania sprowadza się do pozbawiania wolności na pewien czas lub na całe życie. Jak wyjaśnić to – pyta Durkheim – że w nierozwiniętych społeczeństwach nieznane było pozbawienie wolności (uwięzienie)? Było ono nieznane dlatego – odpowiada – że nie służyło żadnym potrzebom społecznym. Odpowiedzialność była odpowiedzialnością