Socjologia prawa. ОтÑутÑтвует
w celi śmierci – uznaje się za nieludzkie traktowanie w rozumieniu Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (art.3 EKPCz, sprawa Soering przeciw UK, 1989 r.). Dlatego współczesne międzynarodowe trybunały wyznaczone do sądzenia największych zbrodniarzy ludobójców nie przewidują kary śmierci. Podobna ewolucja widoczna była też w XX w. w myśli chrześcijańskiej, czemu w swoim nauczaniu dał wyraz Jan Paweł II. Ze współczesnej perspektywy penologicznej, jak to zauważał już Edmund Krzymuski, kara śmierci nie jest karą, bo nie spełnia kryteriów pojęcia „kara”, przynajmniej jeśli odrzucić interpretacje nadnaturalne, teologiczne, zgodnie z którymi cierpienie skazańca miało ewentualnie uchronić jego duszę przed piekłem. Oczywiście problemem głównym nie jest kwestia, czy kara śmierci jest karą w sensie penologicznym, tylko czy dopuszcza się zabijanie ludzi na podstawie wyroku sądu w sytuacji, gdy ta śmierć w żaden sposób nie może być usprawiedliwiona obroną konieczną lub stanem wyższej konieczności, które czasami usprawiedliwiają pozbawienie człowieka życia przez funkcjonariuszy państwa lub nawet zwykłych obywateli. Jednak mimo że kara śmierci jest sprzeczna z wartościami europejskimi i dominującymi tendencjami rozwoju światowej kultury, ciągle jednak związana z nią symbolika odwetu, zwłaszcza przy zbrodniach krwi, oddziałuje na wyobraźnię społeczną. Znajduje to wyraz w sondażach, świadczących o wysokim poparciu dla tej formy kary w wielu krajach, także tych które już dawno tą karą się nie posługują.
Literatura: Dwight Conquergood, Śmiertelny teatr. Przedstawienie, kara i kara śmierci, tłum. Edward Maliszewski, w: Jarosław Utrat-Milecki (red.), Kara w nauce i kulturze, Wydawnictwa UW, Warszawa 2009, s. 179–209; Paul Friedland, Seeing Justice Done. The Age of Spectacular Capital Punishment in France, Oxford University Press, Oxford 2012; Alicja Grześkowiak, Kara śmierci, w: System prawa karnego, t. 4: Mirosława Melezini (red.), Kary i środki karne. Poddanie sprawcy próbie, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 71–186; taż, Kara śmierci w polskim prawie karnym, wyd. 2 popr., UMK, Toruń 1982.
Zob. także:
Kara; Penologia; Punitywność; Przestępstwo; Resocjalizacja; Sankcja.
Kastowy system
Obecna struktura społeczna Indii jest wynikiem współistnienia dwóch różnych hierarchii. Pierwsza hierarchia powstała w epoce późnowedyjskiej (prawdopodobnie ok. 1400 r. p.n.e.). W tamtym okresie rdzennymi mieszkańcami subkontynentu indyjskiego byli czarnoskórzy Drawidzi, którzy zostali podbici przez jasnoskórych Ariów. Najeźdźcy uważali się za lepszą rasę od podbitych ludów i aby zachować czystość krwi, wykluczyli ich ze swojej wspólnoty. Tym samym dali początek istnieniu zhierarchizowanego systemu społecznego. Podzielili społeczeństwo na cztery warny (barwy), do których przynależność była dziedziczna, a zmiana jej była w zasadzie niemożliwa. Byli to: bramini (kapłani), kszatrijowie (wojownicy), wajśjowie (rolnicy i kupcy) oraz śudrowie (rzemieślnicy i służba). Ponadto do piątej warstwy pańćama (niedotykalni) zepchnięto wszystkich tych, którzy nie należeli do żadnej warny (członkowie plemion, potomkowie warn mieszanych, wykluczeni z warny). W ten sposób rdzenni mieszkańcy zostali ulokowani na samym dole drabiny społecznej, a Ariowie zajęli miejsce na samym jej szczycie.
Podział na cztery warny nie jest odpowiednikiem systemu kastowego. Przez setki lat funkcjonowania zakorzenił on jednak w społeczeństwie tak silne przekonanie o nierówności jednostek, że implikował narodzenie się drugiej hierarchii – podziału na dżati, odpowiednik kast. W miarę upływu lat społeczeństwo hinduskie dzieliło się na coraz bardziej hermetyczne grupy, z których każda miała swoje specyficzne prawa i obowiązki. Dżati mogą zajmować różne pozycje w hierarchii warn, np. mogą zajmować pozycję najniższą lub najwyższą wśród braminów. Kasty mogą się w ramach warn piąć i opadać, wymierać i rodzić się nowe, podział zaś na cztery warny od tysięcy lat jest niezmienny. Przynależność do dżati jest dziedziczna i ściśle związana z wykonywanym zawodem. Jej członków można rozpoznać po nazwisku. W obrębie dżati istnieje jeszcze jeden podział – na gotry, których członkowie są ze sobą połączeni więzami krwi, tak więc małżeństwa zawiera się w ramach tej samej dżati, lecz innej gotry (w hinduizmie małżeństwo jest z reguły aranżowane). Dżati są endogamiczne, gotry egzogamiczne. Cenzus obejmuje 3000 nadrzędnych dżati i 25 000 podgrup.
W wyniku podziału społeczeństwa na warny i dżati ukształtował się system kastowy, który podtrzymywany jest przez doktrynę dominującej w Indiach religii – hinduizmu. Głosi on wieczność świata, wynikającą z jego stałego odnawiania się w kolejno następujących cyklach. Odradzając się w różnych wcieleniach (reinkarnacja), człowiek może dążyć do doskonałości, wypełniając obowiązki należne swojej kaście (każda dżati ma własną dharmę), piąć się jak najwyżej w drabinie warn, aż wreszcie poprzez ascetyzm osiągnąć stan absolutu – nirwanę. Według hinduizmu wzorce postępowania obowiązujące człowieka są różne w zależności od kasty, do której należy. Święte księgi tej religii przewidują różne rodzaje kar za te same przewinienia popełnione przez osoby należące do różnych kast. System kastowy ogranicza wolność jednostek, ponieważ zmusza je do podporządkowania się zasadom należnym danej dżati. Podsumowując, fundamentem hinduizmu jest głęboko zakorzeniona koncepcja nierówności ludzi, co stoi w opozycji do europejskiego indywidualizmu, zakładającego równość wszystkich jednostek.
Hinduizm, nakładając na wiernych obowiązek przestrzegania zasad rytualnej czystości, spycha niedotykalnych (nazywanych także haridżanami lub dalitami) na margines społeczny. Praktyka niedotykalności jest niezwykle charakterystycznym elementem systemu kastowego. Choć została prawnie zakazana w statucie Scheduled Caste Order of 1950 oraz w Konstytucji z 1950 r. (art. 17), rzeczywistość jest taka, że niedotykalni nadal, zwłaszcza w środowiskach wiejskich, nie dość, że żyją w wykluczeniu, to wciąż zajmują się pracami uważanymi za rytualnie nieczyste (usuwanie padliny, czyszczenie latryn itp.). Odnotowuje się w dalszym ciągu przypadki odmawiania dalitom dostępu do wspólnej studni lub wstępu na posterunek policji, a dzieci bywają zmuszane do siedzenia osobno w czasie posiłków w szkołach. Wielu z nich nie zgłasza przestępstw z powodu strachu przed odwetem ze strony członków kast dominujących. Dalici stanowią ok. 1/6 populacji indyjskiej. Walkę z praktyką niedotykalności zapoczątkował Mahatma Gandhi, który szczególnie ostro przeciwstawiał się poniżającemu ich traktowaniu. Uważał, że nie ma większego grzechu niż uciskanie słabszych w imię Boga. Przywódcą politycznym niedotykalnych w okresie tworzenia demokratycznych Indii był doktor Bhimrao Ramji Ambedkar. Założył on partię niedotykalnych – Partię Republikańską (Republican Party). Jednak znikoma poprawa ich losu skłoniła go ostatecznie do podjęcia decyzji o przejściu na buddyzm. Indirze Nehru, która pochodziła z bardzo wysokiej kasty braminów kaszmirskich, za to, że poślubiła Feroza Gandhiego (wyznawcę zoroastryzmu), zabroniono wstępu do świątyni, gdyż uznano ją za rytualnie nieczystą. Przegrała proces sądowy, a w wyroku powołano się na przepis o wolności kultu religijnego, który może za sobą pociągać pewną formę ekskluzywizmu. I choć Kocheril Raman Narayanan, będąc niedotykalnym, został prezydentem Indii (1997–2002), to taki awans społeczny jest czymś wyjątkowym.
Po odzyskaniu przez Indie niepodległości w 1947 r. system kastowy został formalnie zniesiony. Konstytucja z 1950 r. zapewnia równość wszystkim obywatelom wobec prawa, bez względu na religię, rasę, płeć i przynależność kastową. Wprowadza jednak system rezerwacji części miejsc w urzędach, szkołach średnich i na uniwersytetach, co stwarza pewne możliwości awansu, ale i nie pozwala zapomnieć o pochodzeniu. O ile w dużych aglomeracjach obserwuje się zanikanie hinduskiej kastowości, o tyle poza zasięgiem tych zmian społecznych pozostały nadal obszary wiejskie, a zwłaszcza prowincje na południu. Zanikowi temu sprzyjają anonimowość, urbanizacja, rozprzestrzenianie