Nazizm. Struktura władzy. Waldemar Aftyka
Winkler stwierdza, że: „W Rzeszy cesarskiej partie mogły wprawdzie bez przeszkód debatować i krytykować, ale konstytucja nigdy nie zmuszała ich do podejmowania na siebie odpowiedzialności politycznej. Partie stały tylko w przedsionku władzy (Heuss) (…). Były one więc nieprzygotowane do zawierania rozsądnych kompromisów i do spełniania decydującej roli, jaką przyznaje im system parlamentarny”. S.I. Lenozner, pisząc o burżuazji niemieckiej i jej organizacjach politycznych, też dochodzi do wniosku, że „słabe i w znacznej mierze zanikające w następstwie ciągłego podporządkowania junkierstwu organa burżuazji niemieckiej były w swej starej postaci nieprzydatne w nowych warunkach”. Podobne stanowisko reprezentował Georg Bernhard, który już 13 listopada 1918 r. napisał, że burżuazja niemiecka wychowana przez junkierstwo „nie przywykła do rozstrzygania spraw państwowych, jako że do 9 listopada automatycznie troszczył się o to policyjno-biurokratyczny aparat władzy, który każdy uważał za nienaruszalny lub przynajmniej niezmienny na przeciągu dziesięcioleci”18.
Innego zdania jest K. Grzybowski, który pisze, że „Wcześniejsze wybory, bo z roku 1912 ujawniły, że funkcjonowanie parlamentu bez poparcia Centrum nie jest możliwe. Natomiast przy poparciu Centrum można mieć większość zarówno konserwatywno-liberalną (tj. junkiersko-wielkoprzemysłową) prawicę, jak i socjalistyczną lewicę. (…) Kluczowe stanowisko Centrum ujawnione wtedy po raz pierwszy, przetrwa, z przerwą w roku 1919, aż do pierwszych wyborów rządu kanclerza Hitlera w roku 1933. (…) kryzys praktyki konstytucyjnej Rzeszy, bismarckowskiej począł się w roku 1912. Wtedy ujawniły się w parlamencie te dwie możliwości rządzenia, jakie będą później charakterystyczne dla całego okresu Republiki Weimarskiej. Szło tylko o wyciągnięcie z nich konsekwencji polityczno-ustrojowych”19.
Wynika z tego, że partie polityczne przed powstaniem republiki uczestniczyły już w życiu politycznym Rzeszy, stanowiąc pewną siłę zdolną do forsowania własnych celów, dbając jednocześnie o interes swoich członków. Dotyczy to szczególnie partii konserwatywno-liberalnych, które tworzyły koalicję z katolickim Centrum.
Natomiast w stosunku do partii socjaldemokratycznej i demokratycznej wnioski dotyczące braku praktyki politycznej były słuszne. Uściślając to zagadnienie, możemy powiedzieć, że partie polityczne wchodziły w okres reprezentacji parlamentarnej, a tym samym w okres przejęcia i sprawowania władzy.
Wytworzył się nowy układ wielopartyjny, na który składało się kilkanaście partii, poczynając od skrajnej lewicy – KPD (Kommunistische Partei Deutschlands) do skrajnej prawicy – DNVP (Deutschnationale Volkspartei) oraz wielu nowych stronnictw i ugrupowań politycznych, odzwierciedlając polityczne, społeczne, gospodarcze i wyznaniowe różnice ówczesnego społeczeństwa.
Równocześnie z partiami i stronnictwami działały związki zawodowe oraz społeczno- gospodarcze, regionalne organizacje, mając niemały wpływ na działania poszczególnych partii i życie polityczne Niemiec.
Stowarzyszenie pod nazwą Thulegesellschaft założone w Monachium w 1918 r. przez barona Sebotten podjęło się kontynuowania, w sposób zamaskowany, działalności Zakonu Germańskiego, powstałego w Niemczech w 1912 r. i reprezentującego nacjonalistyczne siły zbrojne. Zadaniem Thulegesellschaft było prowadzenie walki z wszelkim przejawem postępu, zagrażającym interesom klas posiadających. Przywódcy stowarzyszenia kierowali działania przeciwko rewolucji listopadowej i ustrojowi republikańskiemu20. Program polityczny tego stowarzyszenia i metody walki przyjęła DAP, później NSDAP.
Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei – NSDAP) wyrosła z małego ugrupowania o nazwie Niemiecka Partia Robotnicza (Deutsche Arbeiterpartei – DAP) założonego 5 stycznia 1919 r. przez Drexlera i Harrera, później dołączył Feder. Przemianowana latem 1920 r. na Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotniczą, nie stała się natychmiast totalitarną organizacją o charakterze faszystowskim. Program partii miał charakter postulatów ogólnonarodowych, uwzględniający potrzeby różnych klas i warstw społecznych, obliczony wyłącznie na pozyskiwanie szerokich rzesz społeczeństwa, których napływ do partii miał umożliwić jej przekształcenie się w organizację masową.
1. Początki ruchu narodowosocjalistycznego
Na tę atmosferę lat 1919–1922 przypadają początki ruchu hitlerowskiego. Ruch jest jednym z wielu powstających ugrupowań typu „völkische” o mieszanym polityczno-militarnym charakterze21. Największe oparcie ma w Bawarii, kraju drobnomieszczańskim i chłopskim, gdzie ruch komunistyczny jest słabszy niż w innych krajach.
W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że nazwą Narodowosocjalistyczna Partia Robotnicza (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei – NSDAP) zaczęto się posługiwać od czasu zjazdu organizacji nazistowskich w Salzburgu w dniach 7 i 8 sierpnia 1920 r.
W studiach nad faszyzmem niemieckim spotkamy kilka różnych ujęć periodyzacji NSDAP. Wyróżniają się dwa rodzaje: jeden wyodrębniają dwie podstawowe formy rozwoju: przed zdobyciem władzy (nazizm jak ruch) i po jej zdobyciu (nazizm w charakterze ideologii panującej), inne dzielą na trzy fazy: od momentu powstania do upadku puczu monachijskiego w 1923 r. – pierwsze faza, od odbudowy partii do stycznia 1933 r. – druga faza, i od przejęcia władzy państwowej do upadku III Rzeszy – trzecia faza.
Większość uczonych przyjęła trójczęściowy podział dziejów niemieckiego ruchu faszystowskiego22.
Pozostańmy przy tym podziale, omawiając pierwszą fazę rozwoju ruchu narodowosocjalistycznego, tzn. od momentu powstania partii (1920 r.) do upadku puczu monachijskiego w 1923 r.
Dokumentami stanowiącymi o ideologii narodowego socjalizmu były opracowane w latach 1919–1920 założenia programowe. Wytyczne zawarte w programowych dokumentach wyznaczały kierunek nazistowskiej ideologii i cele działania. Początkowo były to wytyczne Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP), następnie program NSDAP z 24 lutego 1920 r.23. Ograniczymy się tylko do omówienia programu NSDAP jako najbardziej reprezentatywnego. Składał on się z 25 punktów zawierających około 40 postulatów. Na wstępie do programu zawarte jest stwierdzenie, że „jest programem czasowym”. Następnie w pkt 1 postulowano „skupienia wszystkich Niemców w jednych Wielkich Niemczech”. W pkt 2 domagano się „równouprawnienia narodu niemieckiego w stosunku do innych narodów”. A pkt 3 dotyczył ziemi i gleby (kolonii) „dla wyżywienia naszego narodu”. Jak więc widzimy, pierwsza część programu (pkt 1–3) została poświęcona ówczesnej polityce zagranicznej rzutującej na stosunki wewnętrzne. Druga część programu (pkt 1–4) dotyczyła niemieckiego obywatelstwa i związanych z tym obowiązków i praw. Na szczególne wyróżnienie zasługuje tu pkt 4 mówiący o obywatelstwie, dlatego zacytuję go w całości, ponieważ będzie on rzutował na całą politykę narodowościową w późniejszym okresie (specjalne ustawodawstwo norymberskie dotyczące Żydów): „Obywatelem państwa (Staatsbürger) może być tylko ten, kto jest Volksgenosse. Volksgenosse może być tylko ten, kto ma krew niemiecką, niezależnie od wyznania. Żaden Żyd nie może przeto być Volksgenosse”. Dalsze punkty programu dotyczą reformy stosunków ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych, oświatowych, religijnych i politycznych. Punkt 24 wysuwa zasady „dobro ogółu przed dobrem jednostki”. Program kończy się punktem 25, w którym stwierdza się, że wszystkie postulowane reformy spowodują zmianę istniejących stosunków, jeśli będzie „stworzona silna władza centralna Rzeszy”. Gdy nastąpi „bezwzględne panowanie centralnego parlamentu politycznego nad całą Rzeszą i w ogóle nad wszystkimi jej organizacjami”.
NSDAP wysuwa więc hasła typu: uzdrowienie wewnątrz niemieckich stosunków
Powtórzono za: J. Banaszkiewicz,
K. Grzybowski,
J. Banaszkiewicz,
„Völkische” – pojęcie oznaczające nurt doktrynalny wyrosły z połączenia pierwiastków romantyzmu z elementami rasizmu, opierający się na założeniu mitycznej wspólnoty germańskiej wywiedzionej z przesłanek kulturowych i biologicznych. Szerzej na ten temat: M. Maciejewski,
Por. J. Banaszkiewicz,
Wytyczne DAP i program NSDAP szeroko omawia: M. Maciejewski,