Filozofia prawa. Отсутствует
analitycznych, która stała się elementem doktryny używanej przez praktykę prawniczą i jest akceptowana do dzisiaj przez orzecznictwo polskiego Sądu Najwyższego12.
Analityczna filozofia prawa w Polsce nie była zatem tak powiązana z teorią społeczną jak koncepcja oksfordzkiej szkoły analitycznej reprezentowanej przez Harta. Przeważało w niej – przynajmniej w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych – dążenie do szukania definicji pojęć prawnych, tak jak czyniła to analiza w pierwszej fazie. Koncepcja Wróblewskiego była dlatego tak istotna, że stwarzała możliwości korygowania znaczeń zastanych w prawie. W filozofii Harta analiza różnych kontekstów znaczeniowych służyła rozwijaniu społecznej teorii prawa, bo przyjmowano w niej między innymi, że dzięki funkcji performatywnej poprzez prawo konstytuują się różne instytucje społeczne. Polska analiza podejmowała głównie wysiłek porządkowania języka. Był on bowiem wyodrębniany jako osobna kategoria badawcza. Prace Wróblewskiego przygotowały polską analizę do uznania aktywnej roli języka w budowie instytucji społecznych, głównie przez wprowadzenie do analitycznej filozofii prawa badań nad funkcją performatywną.
5.1. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, pod wpływem koncepcji anglosaskich, doszło do znacznego rozszerzenia koncepcji języka również o wymiar społeczny. Stało się to głównie dzięki przyswojeniu teorii performatywów13. Z czasem doprowadziło to do rozwinięcia badań nad sposobami posługiwania się językiem przez jego użytkowników i ograniczenia badań nad strukturą tego języka. Doszło do ostatecznego odrzucenia koncepcji języka prawnego jako języka sztucznego.
W szczególności analizy lingwistyczne ujawniły, że język prawny nie może być uznawany za osobny język w znaczeniu lingwistycznym. Na poziomie tak zwanej kompetencji językowej (la language) język prawny nie daje się wyodrębnić. Nie można zatem mówić o takiej odrębności języka prawnego, jak to ma miejsce w przypadku języka polskiego, niemieckiego, angielskiego czy nawet dialektów tych języków. W badaniach nad językiem prawnym podkreśla się współcześnie, że język prawny nie jest nawet wyraźnie odrębnym rejestrem języka etnicznego (Gizbert-Studnicki 1979). Przez rejestr języka etnicznego rozumie się zazwyczaj zróżnicowanie językowe istniejące pomiędzy użyciami języka. Inaczej używamy języka etnicznego w tekstach prawnych i na przykład w literaturze. W tym sensie, posługując się językiem prawnym, posługujemy się innym rejestrem języka naturalnego.
Warto zauważyć, że dostrzegając w języku prawnym rejestr języka naturalnego i koncentrując się na tak nieprecyzyjnie zakreślonych granicach języka prawnego, analityczna filozofia prawa zbliżyła się do zagadnień posługiwania się językiem przez jego użytkowników, opuszczając wymiar struktur językowych. Przestała interesować się regułami gramatycznymi języka, a nawet słownikowym przyporządkowywaniem słów i określonych znaczeń. Rozpoczęła badania w sferze tak zwanego wykonawstwa językowego.
Zasady, na których działają struktury języka, tworzą tak zwaną kompetencję językową, którą nieświadomie wykorzystujemy, formułując wypowiedzi. Zawsze jednak te struktury językowe są wykonywane w konkretnej sytuacji społecznej. Badanie wykonawstwa językowego nie obejmuje struktur języka, lecz konkretne sposoby użycia pewnych wypowiedzi w konkretnych sytuacjach, czyli tak zwane akty mowy (speech acts)14.
W ten sposób, w dużym uproszczeniu mówiąc, pojawiło się miejsce dla nielingwistycznych koncepcji normy prawnej, co oznaczało w zasadzie zakończenie – pod koniec lat siedemdziesiątych – badań, które można by nazwać polską analityczną filozofią prawa wywodzącą się ze Szkoły Lwowsko-Warszawskiej15.
Uczeni o rodowodzie analitycznym skierowali się w stronę szeroko rozumianej pragmatyki języka prawnego; tu w szczególności istotną rolę odegrała w Polsce teoria czynności konwencjonalnych, czyli działań społecznych, które przez użycie wypowiedzi językowej (w określonej wyodrębnionej kulturowo sytuacji) są działaniami tworzącymi nowe znaczenia społeczne (por. Zieliński, Ziembiński 1992, s. 60 i n.). Równolegle rozpoczęły się badania nad socjolingwistyką, czyli socjologią języka prawnego, badaniem wpływu sytuacji społecznej użytkowników języka na język prawa.
Podobną ewolucję w analitycznej filozofii prawa przeszły również nurty analizy w innych krajach europejskiego prawa kontynentalnego (por. Stelmach 1995, s. 87 i n.). Dodatkowym czynnikiem zmieniającym formy analizy języka prawnego stały się teorie komunikacji bazujące na filozofii Jürgena Habermasa. Wywarły one znaczny wpływ na kontynentalną filozofię prawa. Robert Alexy sprawił, że rozwinęła się proceduralna teoria dyskursu i związanej z nim argumentacji prawniczej. Ostatecznie doszło do powstania tak zwanej niepozytywistycznej koncepcji prawa (Grabowski 2009, s. 17 i n.). Głównym przedmiotem dyskusji stała się wspomniana już pozytywistyczna teza o separacji, która – badana analitycznie – zrodziła szereg wątpliwości co do możliwości jej radykalnego stosowania w związku z komunikacyjnym ujęciem prawa. Akty komunikacji składające się na język są szczególnym rodzajem zachowań, tak zwanych zachowań językowych. W komunikacyjnym ujęciu prawa, które wyłoniło się z pragmatycznej analizy języka, typowe problemy to: badania nad społecznym rozumieniem prawa, wyjaśnianie zachowań prawnych oraz interpretacja tekstów aktów prawnych poprzez tak zwane konteksty użycia języka, wyszukiwanie błędów prawodawcy czy opisywanie frekwencji użycia określonych wyrażeń prawnych i prawniczych (Bator 2014, s. 48).
Na tym tle zmieniło się spojrzenie na relację prawa do moralności. Pojawiły się w pozytywizmie różne nurty łagodzące ostrość tezy o separacji, czyli oddzielaniu prawa od moralności, przybierając nazwy: „miękkiego pozytywizmu”, „pozytywizmu inkluzyjnego”, „inkorporacjonizmu” (Grabowski 2009, s. 16).
5.2. Na tle tych nurtów analityczna filozofia prawa powoli traciła swoją koncentrację na zagadnieniach związanych z budową pojęć prawnych, prawniczych i systematyzacją prawa. Zagadnienia analityczno-językowe najczęściej są podejmowane w teoriach wykładni, które w obszarze filozofii prawa zajmują dzisiaj dominującą pozycję. Znajdujemy tutaj bardzo częste i bezpośrednie nawiązywanie do dorobku współczesnej semantyki języka (zagadnienia denotacji i konotacji, definiowania, wieloznaczności i nieostrości wyrażeń, błędów językowych).
Doszło do znacznego zaangażowania się badaczy wykładni w problematykę lingwistyczną, socjologiczną i psychologiczną w ich refleksji nad interpretacją prawa. Duży wpływ na te tendencje miały zjawiska występujące w stosowaniu prawa, a przede wszystkim tak zwany aktywizm sędziowski, czyli tendencja sędziów do przełamywania utartych praktyk instytucjonalnych nawet za cenę bardzo dynamicznie prowadzonej interpretacji tekstu prawnego (szerzej – Stawecki 2013, s. 5; Kmiec 2004, s. 1463 i n.; Skuczyński, Zirk-Sadowski 2012, s. 12–22).
Postulaty intensjonalnej wersji analitycznej filozofii prawa są zatem cały czas ważne i stosowane. Jej metody, mimo ich niedoskonałości, uważa się już w dużym stopniu za użyteczne i podstawowe dla refleksji prawniczej, choć stanowią dla niej tylko punkt wyjścia w szczegółowych badaniach prawa. Wybór metod analitycznych jest dokonywany w zależności od podejmowanego problemu badawczego.
Najważniejszą metodą jest analiza językowa i pojęciowa, włączająca elementy analizy logicznej. Dokonuje się analiz zarówno deskrypcjonistycznych, jak i rekonstruktywistycznych, uznając, że są one dla wielu zagadnień komplementarne16.
Na zakończenie należy stwierdzić, że uprawianie współczesnej analitycznej filozofii prawa wymaga stałego dostrzegania odmiennych perspektyw badawczych, które w niej współwystępują17. W literaturze wymienia się perspektywę heurezy i perspektywę uzasadnienia. Istotną cechą pozytywistycznie zorientowanych nauk prawnych,
Por. liczne orzeczenia w elektronicznej bazie danych SN. Wyrok SN z 18 kwietnia 2007 roku, VKK 56/07; wyrok SN z 11 grudnia 2014 roku SNO 61/14 – przykłady odwoływania się do modelu wykładni Wróblewskiego. Wyrok SN z 7 czerwca 2016 roku, KPK 131/15, w którym sąd opisuje model sądowego stosowania prawa zaproponowany przez Wróblewskiego.
Ważną rolę odegrały w tym prace Tomasza Gizberta-Studnickiego (Gizbert-Studnicki 1973; Gizbert-Studnicki 1985).
W niektórych tłumaczeniach występuje zwrot „czynności mowy” zamiast „akty mowy”.
Wydaje się, że praca Kazimierza Opałka (Opałek 1974) rozpoczyna ten nowy okres.
Tak charakteryzuje swój wybór metody nadania problemu obowiązywania prawa Andrzej Grabowski (Grabowski 2009, s. 3), podkreślając, że wybór był związany z zasadniczymi celami pracy i jej zakresem przedmiotowym.
W teorii wykładni zauważają ten problem Tomasz Spyra (Spyra 2006, s. 19–28) oraz Krzysztof Płeszka (Płeszka 2010, s. 29–44).