God? Gesprekke oor die oorsprong en uiteinde van alles. George Claassen
is egter heel waarskynlik só dat daar wetenskaplikes aan universiteite is wat so ingestel is op navorsing dat hulle onderrig vermy of dit doelbewus afskeep. Verantwoordelike popularisering van die wetenskap kwalifiseer ook as onderrig. Een van die redes waarom dit nie meer algemeen voorkom nie, is doodgewoon omdat dit moeilik is. Dit is veel makliker om ’n navorsingsartikel (gewoonlik in Engels) vol vakterme te skryf as om interessante aspekte van jou navorsing duidelik en onderhoudend in gewone, korrekte Afrikaans te vertel.
Almal van ons – psigiaters, medici, kunstenaars, filosowe, sportlui, onderwysers, fisici en bioloë – het egter ’n morele plig om die samelewing te dien en die wetenskap op alle vlakke so sinvol moontlik te probeer maak.
Binne hierdie konteks speel wetenskaplikes ’n belangrike rol, aangesien die wetenskap deesdae so kompleks is dat baie wetenskaplikes self dikwels nie goed ingelig is oor bevindings buite hul studievelde nie. Die nuutste teologiese bevindings word ook nie op ’n deurlopende basis aan lidmate deurgegee nie en gevolglik is die meeste Christene oningelig oor die werklike betekenis van die Bybel.[58]
Gelowiges sê dikwels religie is hul anker en kruk. Toe jy van jou geloof afstand gedoen het, hoe lank het dit geneem om daardie anker uit die water te trek en jou kruk heeltemal weg te gooi? Hoe moeilik was dit?
Dit was glad nie moeilik nie, want daar was geen katarsis nie. Deur uiteindelik net die regte vrae omtrent godsdiens en die Bybel te vra, het dit mettertyd duidelik geblyk dat die Bybel nie ’n goeie morele handleiding is nie. Die toenemende wete dat die primêre aansprake van die geloof nie waar is nie, het die soort toewyding wat gedurende my kinderjare van my verwag is, laat kwyn. Uiteindelik het ek ook tot die besef gekom dat dit primêr nie oor my onsterflike siel gegaan het nie, maar om my as Afrikaner op ’n spesifieke manier te manipuleer.
Baie van die sogenaamde waarhede was ook nie meer eie aan die Calvinisme nie, want die NG Kerk is mettertyd deur die destydse Afrikanerpolitiek omvorm tot ’n Volkskerk[59] sodat daar in Suid-Afrika ’n eie, Afrikaanse Calvinisme ontwikkel het wat “. . . nie ’n ingevoerde Calvinistiese stempel dra nie, nie ’n anderlandse Calvinistiese tipe na-aap nie, nie die spreekbuis van oorsese Calvinisme wil wees nie, maar wat ons eie Boerepad loop . . .”. Dit is ’n Calvinisme wat aangepas is by “. . . nasionale verskille van aanleg, temperament, volksaard, geskiedenis en omstandighede”. Daardeur “. . . is ons as volk in die vorige eeu bewaar, aan die een kant teen verengelsing en aan die ander kant teen verbastering”.[60]
Die Boerepad wat die NG Kerk uiteindelik geloop het, sou waarskynlik selfs vir Calvyn vreemd gewees het. Die unieke waarhede waarop die kerk aanspraak gemaak het, soos die maagdelike geboorte, was nie uniek aan die Christelike geloof nie. Baie ander nie-Christelike en spesifiek ateïstiese lewens- en wêreldbeskouings het ook gesonder morele en etiese oortuigings ingesluit. Dit het doodgewoon onnodig en tydrowend geword om so ’n uitgediende leefstyl te volg.
Die NG Kerk sal egter altyd deel van my kulturele bagasie wees, maar nie meer as ’n eksklusiewe en betekenisvolle morele rigtingwyser nie.
Kan godsdiens en wetenskap versoen word? Die Templeton Foundation (TF) probeer dit regkry deur jaarliks die grootste prys denkbaar – selfs meer in prysgeld as die Nobelprys – uit te loof aan mense wat versoening tussen dié twee velde bewerkstellig. Dit word veral gedoen omdat die wetenskaplike feite van evolusie en die oerknal die Bybelse skeppingsverhaal totaal weerlê en die TF probeer om die harde werklikheid van wetenskaplike feite in ’n magiese wêreld te versag. Is dit moontlik, veral in die lig van Richard Dawkins se beskrywing dat geloof in wonderwerke soos dié in die Bybel juis “amounts to a scientific claim, a violation of the normal running of the natural world” en dat die “alleged convergence between religion and science is a shallow, empty, hollow, spin-doctored sham”?
Dit is vreemd dat die Templeton-stigting nie poog om godsdiens met perdewedrenne te versoen nie. By sulke byeenkomste, waar duisende mense met slegs een doel voor oë vergader, word daar sekerlik baie gebede opgestuur. Gevolglik bied dit ideale geleenthede om prakties te bepaal hoe effektief gebed werklik is. Hiervoor is die Stigting blykbaar nie te vinde nie.
Om wetenskap en geloof te probeer versoen, is egter ’n futiele oefening. Die Stigting se onrealistiese droom kan as twee groot bome, waaruit een boom te voorskyn moet kom, voorgestel word. Om dit te vermag, sal die Boom van Geloof die meeste van sy blare, takke en stam moet prysgee, terwyl die Boom van die Wetenskap steeds gedy. Uiteindelik sal ’n enkele Blaar van Geloof waarskynlik op die ander boom oorgeplant kan word. Op die keper beskou, reflekteer dit in elk geval die huidige stand van sake.
Waarom dink jy het die mens ’n behoefte aan gode? En het jy nie ook soms so ’n behoefte as jy op ’n stil Karoonag na die helder sterre kyk wanneer jy besig is met veldwerk op soek na fossiele nie?
Ek dink ons behoefte aan die onsienlike sit in ons neurale netwerke. Die kanse is goed dat dit evolusionêr ontwikkel het. Ongeveer viermiljoen jaar gelede het ons voorsate nie die omgewing oorheers nie en op die savannas van Afrika was die tegnologies mees gevorderde wapentuig stukke hout en verwerkte klip. Groot, gevaarlike slagtande was reeds iets van die verlede en kon nie meer as wapens aangewend word nie. Bipedalisme of tweevoetigheid, ten spyte van al die gepaardgaande voordele, het ons voorsate ook nie in staat gestel om maklik aan die savanna se vlugvoetige roofdiere te ontsnap nie. Die brein was egter besig om geleidelik groter en meer kompleks te word. Die skelet van Australopithecus afarensis toon, van die skouer tot en met die voet, ’n reeks aanpassings wat op beide ’n terrestriële en arboreale vermoë dui. Dit is dus redelik om aan te neem dat hulle gereeld in bome oornag het. Hedendaagse primate doen dit steeds en ons sal dit natuurlikerwys ook doen as ons sonder wapens op die savanna gestrand is.
Ons voorsate het dus, ten spyte van ’n geleidelike toename in neurologiese kompleksiteit, tot redelik onlangs steeds ’n ondergeskikte rol in die natuurlike omgewing beklee. Die logiese manier om onder sulke omstandighede te oorleef, is tropvorming en sosialisering. Sulke gedrag is nie net steeds by ons en die ander moderne primate teenwoordig nie, maar is in werklikheid wydverspreid onder soogdiere.
Dit is nie vergesog nie om aan te neem dat in die lig van die toename in kognitiewe vermoëns by die mens oor die afgelope viermiljoen jaar en die teenwoordigheid van natuurlike verskynsels (die lawaai van donderweer, die vreesaanjaende en verwoestende krag van weerlig om veldbrande te ontketen en lewensvorme dood te maak, asook die ongenaakbare invloed van die son tydens droogtes) die besef by ons voorsate posgevat het dat hulle nie alleen was nie, maar dat iewers daarbo of in ’n vuurspuwende berg iets aanwesig was wat die lewe hier onder op verskillende maniere kon beïnvloed.
Ná ’n veldbrand is daar gewoonlik diere wat in die slag gebly het. Ons voorsate sou so ’n maklik bekombare voedselbron nie geïgnoreer het nie. Ons voorliefde vir gaar vleis het dus waarskynlik ’n lang geskiedenis. Antropoloë wys juis daarop dat dit gesonder is om gaar, eerder as rou,vleis te eet, aangesien die kans op infeksie afneem en vertering aangehelp word omdat die struktuur van die weefsel gedeeltelik vernietig is en nutriënte dus makliker vrygestel word. Alles in ag genome, beteken dit ’n groter kans op oorlewing.
Dit is moontlik dat die gebruik om diere aan die gode te offer ook natuurlik ontstaan het. Die waarneming dat die iets daarbo blykbaar daarvan hou om met vuur te speel en diere te verbrand, maar dat dit hier onder gewoonlik met verwoesting en ellende gepaard gegaan het, kon tot die idee van brandoffers gelei het. Deur die proses om te draai en ’n dier of twee hier onder te verbrand sodat die geur ten hemele styg, kon die almagtige iets daarbo moontlik gepaai word. Dié kortpad lewer dieselfde eindresultaat en sou hopelik groter verwoesting en ellende afweer. Insiggewend is die feit dat Levitikus 1:17 in die ou vertaling hierdie gebruik spesifiek ’n vuuroffer van lieflike geur aan die Here noem.
Hiervandaan is dit ’n klein treetjie om versoeke aan die Almagtige uit te brei. Menslik gesproke is dit onafwendbaar dat die skerper potlode in die blikkie hierdie aktiwiteit sou uitbuit deur aanspraak te maak op spesiale kennis en die vestiging van mites en rituele daaromheen. Die feit dat elke geloof steeds sy eie mites en rituele onvoorwaardelik bo dié van al die ander aanvaar, is insiggewend.
Waar die idee van ’n opperwese dus natuurlikerwys kon ontstaan het, is dit duidelik dat die gepaardgaande rituele en gebruike positief tot die oorlewing van groep kan