Toorbos. Dalene Matthee
seën jou, kind. Dankie. Met my hele hart. Waar’s Fransina?”
“Binne. Ek moet loop.”
“Moenie. Sê Fransina moet jou ’n patat breek.”
“Ek is haastig.” Sy wil wegkom van mensland se agterstoep af.
Fransina wag haar uitdagend in die voorvertrek in. “Moenie dink jy kan hier …”
“Kan jy brei, Fransina?”
“Wat brei?”
“Ek vra of jy kan brei.”
“Met wol wat ek waar moet kry?”
“Met wol wat ek jou gaan gee. Jy moet netjies brei!”
“Met penne wat ek waar moet kry?”
“Wat ek jou gaan gee. Twee sjielings ’n truitjie.”
Sy sien die ongeloof in die vrou se oë kom. Die hoop …
Buite in die pad asem sy die klam boslug diep in haar lyf in.
Net waar sy moet wegdraai Kleineiland toe, staan nog ’n huisie teen die rand van die bos. Houtkapper Salie van Huysteen en sy vrou Martjie se drievertrekhuisie gemaak van bossies oor ’n paleraamwerk, oorgepleister met getrapte klei. Sinkstoepie aangelap. ’n Vriendelike huisie met ’n geil groentetuin aan die een kant, blommetuintjie voor die deur. En Martjie by die houthekkie, bly om haar te sien.
“Karoliena! Mens, jy’s skaars! Hoe gaan dit?”
“Goed, ant Martjie. Waar’s oom Salie?”
“Kleineiland toe, die bosmanne is opgeroep vir vergaar. Here sal weet wat dit nou weer is. Het jy gehoor van die melk?”
“Nee – wat van die melk?”
“Tyding het gekom dat die melk wat die goewerment die kinders by die skool vir versterking gee niks beteken nie. Knysnamelk het glo nie krag nie.”
“Dit kan nie wees nie.” Die bekertjie melk elke dag is immers vir baie kinders iets ekstra in die maag.
“Ek praat nie leuens nie. Moet glo nou liewerster kaas gegee word.”
Beter as niks.
“Dan loop ek maar, ant Martjie.”
“Oppas vir die dikbene, die goed is befoeterd. Weer al wat mylpaaltjie is langs die spoor uitgetrek, glo tot ’n telegraafpaal ook omgestoot, na Diepwalle se kant toe.”
“Ek sal dophou. Antie se tuinery lyk goed.”
“Sê ek ook.”
Daar’s twee soorte arm: goed-arm en sleg-arm. Genadiglik is daar meer goed in die bos, en as daar dalk vandag op Kleineiland aangekondig word dat daar uitkoms vir die houtkappers op pad is, sal dit nuwe moed vir almal beteken.
Toe sy duskant die Eiland in die sleeppad uitkom, lê motorkarspore diep ingetrap in die blarepad. Al meer sleeppaaie is aan’t motorpaaie word. Al meer vreemdes in die bos. Veral Sondae.
En die vreemde man op die Eiland staan op ’n ysterhoutstomp met ’n swart pak aan soos ’n prediker. Dieselfde man wat sy deur die skreef gesien het. Omgekrulde hempskraagpunte, vaalswart das. Om hom sit ’n stuk of twintig vertoiingde houtkappers, stroefgesig in afwagting; ’n paar op opvoustoeltjies, party op ander stompe, meeste op die grond. Jan Koen, Martiens van Rooyen, Salie van Huysteen. Koos en Willem van Huysteen. Salman Fransen van die stasiewinkel tussen hulle – moet altyd oral ’n oor gooi! Jan Zeelie. Heelparty ander.
“Middag, vriende,” hef die vreemdeling vernaam aan. “Namens die Carnegie-kommissie van Ondersoek, heet ek u in besonder welkom.”
“Wie?” vra Jan Zeelie, kortaf.
“Carnegie-kommissie. Kortom: u besorgde vriende in Amerika.”
“Ken hulle nie.” Die ander skud hulle koppe in beaming.
“Dis juis waarom ek hier is, oom. Om julle vroegtydig in te lig en voor te berei. Ek is meneer Naudé, assistent van een van die hoofondersoekers en afgevaardigdes van die Kerk – dominee Albertyn van Kimberley – wat spesiaal aangestel is om u belange aan die hart te druk.”
“Dan staan hier vandag uiteindelik ’n wonderwerk voor ons, meneer!” Weer Jan Zeelie, hierdie keer met openlike spot in sy stem.
“Ek kan u die versekering gee dat die Kerk met groot erns na u probleme kyk.”
“Die Kerk steur hom nie aan ons nie,” snork Jan Koen. “Stuur so dan en wan een van die gesaligdes deur die bos om te kom kyk of hier dalk ’n siel te red is. Die kinders gaan kruip weg. Ons ook maar.”
“Tyd vir wegkruip is verby, oom. As gevolg van druk deur die Kerk se armsorgraad, bring ek u juis die heuglike tyding dat die goewerment besig is om ernstig te kyk na die totstandkoming van ’n Departement van Welsyn.”
“Gaan ons nou meer betaal word vir die hout?” kom dit hoopvol uit ’n paar monde gelyk.
“Dít is ek nie by magte om te sê nie.”
“Ons is op van sloof, meneer.” Toon Barnard. “Die hoop in ons harte is flenterdun soos die klere aan ons en ons kinders se lywe!”
“Daar sal nie ’n oplossing vir die armblanke se probleme kom as daar nie deeglike ondersoek plaasvind na die óórsake van die probleem nie,” sê die man.
Dit laat Martiens van Rooyen op sy voete spring. “Ditsem, nou praat meneer ’n reguit waarheid! Want van óórsake sal meneer ons niks kan leer nie, ons sal hulle sommer in stringe vir meneer uitlê. Ons staan verarm omdat die houtkopers deur die jare kyk hóé min hulle ons kan betaal vir die hout! Hulle betaal ons sewe pennies ’n speek en gaan verkoop dit aan die wamakers vir amper drie sjielings! Hulle betaal ons ’n pennie vir ’n bylsteel en …”
“Net ’n oomblik …”
“Martiens praat waar, meneer.” Weer ou Jan Zeelie. “Hierdie bos was al die jare Common Woods. Dit was so in ons pa’s en oupas se tyd. G’n niemand het eers liksens hoef te betaal het om in hom te kap nie. ’n Man was houtkapper as jy ’n byl kon swaai, ’n saag kon trek en langdag kap en saag en sleep om die houtkopers se saagmeule op die dorp van hout voorsien te hou. Min is ons betaal, maar voorjare kon ons darem ’n bestaan maak. Nie soos dit nou gaan nie.”
“As u my die geleentheid gun …” Naudé probeer hulle armswaaiend stilmaak. In haar hart kan sy, Karoliena, nie help om hom jammer te kry nie – die houtkappers sal dit nie vir hom maklik maak nie. Hulle is te bly oor die kans om ’n bietjie oor te kook.
“Op ’n dag is daar net aan ons laat weet dat dit nou goewermentsbos is,” gooi Martiens van Rooyen verwytend vorentoe. “Bos wat die goewerment wáár gekoop het? By die Here? Alle hout hoort nou skielik aan die goewerment!”
“Goewerment met twee monde,” help Jan Koen. “Met die een sê hulle julle kan nie meer kap soos julle wil nie, die bos moet bewaar word. Met die ander mond sê hulle julle sal baie meer moet kap, die land het hout nodig vir dwarslêers vir die treinspore en ossewaens wat moet Vrystaat toe agter die diamante aan wat ontdek is. Nie lank nie, toe kry hulle goud ook daar bo. Nog meer treinspore. Meneer kan my glo, in hierdie bos is honderde, duisende dwarslêers gekap en uitgesleep. Jy kan maar sê elke treinspoor in hierdie land lê oor hierdie bos se geelhout en stinkhout en boekenhout en essenhout en onse houtkappers se sweet en bloed! Betaal jou sikspens ’n dwarslêer, want hulle stry jou ewig op dis second quality wat jy gebring het – al weet jy voor jou siel dis lieg. Tussendeur stel die goewerment boswagters en bewaarders aan om te kyk dat ons nie kap soos ons al die jare gekap het nie, kom hang ons al meer restriksies om die nek. Verkondig op ’n dag dat ons nou as houtkappers geregistreer moet word, anders mag ons nie langer kap nie. Om geregistreer te kom, moet ons eers bewys lewer dat ons boonvoet kappers is.”
“Ekskuus?”
Sy tree vorentoe uit die bosrand. “Bona fide houtkappers,” sê sy en geniet heimlik die