Mózg nie służy do myślenia. Lisa Feldman-Barrett
zmysłowe powstają z tej samej zbitki komórek zwanej grzebieniem nerwowym. Z niej także wykształca się przodomózgowie, obszar mózgu kręgowców odpowiedzialny za zarządzanie układem trzewno-ruchowym i interoceptywnym. Choć grzebień nerwowy można znaleźć u wszystkich gatunków kręgowców, w tym u ludzi, poza tym podtypem strunowców nie występuje nigdzie indziej w królestwie zwierząt.
Układy wisceromotoryczny i interoceptywny odgrywają kluczową rolę w określaniu wartości każdego ruchu, ale nie można powiedzieć, że wyewoluowały w tym celu. Do wykształcenia układów trzewnych ciała i obwodów wisceromotorycznych mózgu przyczyniły się także inne czynniki presji selekcyjnej, takie jak zwiększenie się rozmiarów organizmów: większe ciało wymagało innego typu opieki i utrzymywania. Dla przykładu: większość zwierząt na naszej planecie ma bardzo niewielką średnicę – wnętrze ciała od zewnętrznego świata dzieli zaledwie kilka komórek. Takie rozwiązanie znacznie ułatwia pewne funkcje fizjologiczne, jak choćby wymianę gazową (oddychanie) czy usuwanie zbędnych produktów przemiany materii. W większym ciele wnętrze jest znacznie dalej od otoczenia, więc musiały wyewoluować nowe układy, takie jak oddechowy przepuszczający wodę przez skrzela, żeby ułatwić wymianę gazową, czy wydalniczy z nerkami i długimi jelitami. Te nowe układy pozwoliły kręgowcom stać się lepszymi pływakami i w konsekwencji drapieżnikami odnoszącymi większe sukcesy. Zob. 7half.info/visceral.
8
Platon pisał o
9
Idea trójdzielnego mózgu zespoliła neuronaukę z pismami Platona wykładającymi jego poglądy na psychikę ludzką. Na początku XX wieku fizjolog Walter Cannon wysunął tezę, że emocje są wywoływane i wyrażane przez dwa obszary mózgu, odpowiednio: wzgórze i podwzgórze, leżące bezpośrednio pod rzekomo racjonalną korą. (Dziś wiemy, że wzgórze jest główną bramą, przez którą do kory mózgowej docierają niemal wszystkie dane zmysłowe, poza substancjami chemicznymi, które stają się zapachem. Podwzgórze pełni kluczową funkcję w regulowaniu ciśnienia krwi, rytmu serca i oddechu, pocenia się i innych zmian fizjologicznych). W latach 30. ubiegłego wieku neuroanatom James Papez zasugerował istnienie zajmującego się emocjami „obwodu korowego”, nazwanego później kręgiem Papeza: miał się on rozciągać poza wzgórze i podwzgórze i obejmować rejony kory, które sąsiadowały ze strukturami podkorowymi (zakręt obręczy), co wskazywało na ich pradawne pochodzenie. Pięćdziesiąt lat wcześniej neurolog Paul Broca nazwał ten obszar kory płatem limbicznym. (Broca użył terminu „limbiczny”, pochodzącego od łacińskiego
10
To, jak wiele terminów związanych z anatomią mózgu zawiera w sobie słowo „kora”, może być dezorientujące. Kora mózgowa jest płachtą neuronów uporządkowanych w warstwy, która zakrywa podkorowe (czyli te znajdujące się „pod korą”) części mózgu. Powszechnie sądzi się, że pewna część kory jest ewolucyjnie starsza i należy do układu limbicznego (na przykład zakręt obręczy) – ta druga, ewolucyjnie młodsza, nazywana jest korą nową. Rozróżnienie to wynika z błędnych poglądów na to, jak rozwijała się kora – ich omówienie stanowi temat tej lekcji.
11
Zazwyczaj naukowcy unikają nazywania czegoś faktem albo definitywnego orzekania, że coś jest prawdziwe bądź fałszywe. W świecie rzeczywistym istnieje określone prawdopodobieństwo, że konkretny fakt jest prawdziwy lub fałszywy w danym kontekście (jak w
12
Przyjęcie tego założenia zależy od tego, czy w komórkach porównywanych zwierząt nie zaszły duże ewolucyjne zmiany.
13
Hipoteza ta pochodzi od neurobiologa Georga Striedtera. Porównał on mózgi do przedsiębiorstw, które reorganizują się, w miarę jak zakres ich działalności się zwiększa (zob.
14
Spróbuję jeszcze lepiej wyrazić porównanie pierwszorzędowej kory czuciowej u szczurów i ludzi za pomocą pewnej analogii. Pisarz i szef kuchni Thomas Keller wyjaśnia, że kiedy gotujemy różne warzywa razem w jednym naczyniu, ostatecznie cała mieszanka będzie miała ten sam smak, będący wypadkową wszystkich pozostałych. Żaden ze składników nie będzie się wyróżniał. Istnieje jednak inny, lepszy sposób na przygotowanie dania: można ugotować każde warzywo osobno i połączyć je w garnku dopiero pod sam koniec – wówczas każda łyżka będzie zaskakiwała innym, złożonym splotem smaków. Na tym właśnie w gruncie rzeczy polega różnica między funkcjonowaniem pierwszorzędowej kory czuciowej u szczurów i u ludzi. Pojedynczy obszar u szczurów jest jak pojedynczy rondel, w którym mieszczą się wszystkie składniki, podczas gdy ludzie mają do dyspozycji cztery garnki z osobnymi komponentami potrawy. Mówiąc językiem wprowadzonym w lekcji drugiej, technika korzystająca z czterech garnków charakteryzuje się wyższym stopniem złożoności. Zob. 7half.info/keller.
15
Rozumiem przez to, że mają tę samą molekularną tożsamość – specyficzne geny lub sekwencje genów – za pomocą której podejmują te same genetyczne działania (na przykład tworzą to samo białko). Dany gen niekoniecznie uczestniczy w powstawaniu tego samego białka u każdego zwierzęcia, u którego występuje. Dwa stworzenia mogą mieć te same geny, ale u każdego z nich mogą one funkcjonować inaczej i brać udział w budowaniu różnych struktur. Nawet zresztą u tego samego zwierzęcia sieć genetyczna na różnych etapach rozwoju może być odpowiedzialna za wykonywanie różnych czynności (przystępne wyjaśnienie tego zjawiska wraz z przykładami znajdziecie w
16
Badania