Идегәй. Татар халык дастаны. Эпосы, легенды и сказания
бирсәң кара бир —
Эче тузмый тышы уңмас;
Сөймәгә бирсәң сылу бир —
Ак сарайга сөйкәнеп
Елый калса кем алмас?
Җикмәгә бирсәң атан[140] бир —
Арышы сынмый мыгаймас[141];
Саумага бирсәң кысрак[142] бир —
Кукрайга[143] тигән суыкка тими суалмас[144].
Ерау балны эчкәндә,
Бал йөрәккә төшкәндә,
Туктамышка янә әйтте:
– Иделдә булды илле хан,
Җаекта булды ялгыз хан,
Ире ханның уагы,
Уак[145] ханның иресе —
Карт бабаң да хан иде,
Алымы синнән аз иде,
Биреме синнән күп иде,
Тулга да тулга дисез,
Җырла да җырла дисез,
Ни җырлаек сезләргә?
Ни бирерсез безләргә?
Туктамыш хан анда әйтте:
– Ал кара кеш тун бирим мин сиңа,
Сайлап алып кияр булсаң, ераучым,
Кыңгыраулы күк карчыга бирием,
Күл кыдырып[146] чөяр булсаң, ераучым!
Алпан да тилпән йөгертеп,
Адымын җиргә куыртып,
Аргымак ат бирием,
Камчы тартмый менәр булсаң, ераучым.
Ханәкәдән артык ару бар,
Көнәкәдән артык сылу бар,
Аны да алып бирием,
Уң җиреңә ултыртып,
Аркасыннан сөяр булсаң, ераучым!
Аякчым булып утырган
Анау да торган Кобогыл,
Аның да нинди ир икәнен
Әйтеп тә бирер булсаң, ераучым!
Азамат ир Туктамыш
Субрадаен ерауның
Иңсәсенә кара самур[147] тун бирде,
Үз кулыннан бер сараяк бал бирде.
Сыпра сынлы суп ерау
Сараякны алгачтан,
Аны авызына алмастан,
Идегәй белән Җанбайны
Кашына ымлап алдырып,
Киң Җанбайның йөзенә
Сорау биреп аны әйтте:
– Бездән борын заманда
Тунику[148] атлы хан үтте,
Яу булганга яу булды,
Ил булганга ил булды.
Олы ханның уагы,
Уак ханның олысы
Туникуга баш иде.
Тунику күктән ашканда,
Кытай йортын басканда,
Аның олы вәзире –
Тат торуны Колатай,
Даладан табып бер бала,
Тарун[149] булып үстерде.
Югалчы бала[150] ир булды,
Озак үтми яу булды;
Тат торунын кузгатып,
Туникуны каулады.
Туникуның тәхетенә
Колатайны хан итте.
Хан булган соң Колатай,
Югалчы үскән баланың
Кырсак[151] башын чаптырып,
Туникуны кайтарды.
Сорау бирәм, олы би,
Кайсы дөрес эшләде?
Кәмалның углы Киң Җанбай
Җавап биреп аны әйтте:
– Ак калада уйга бай
Йорт агасы Субратай[152],
Йөз туксан биш яшәдең,
Күпне күреп байкадың,
Күпне белеп сөйләдең,
Синнән
Атан – печкән дөя.
Мыгаю – сыгылу, хәлдән таю.
Кысрак – бу урында: «бия» мәгънәсендә.
Кукрай – кук – урай – үләнгә бай җир.
Суалмас – кипмәс. Ягъни суыктан үләнлек корымый торып, сөте кимемәс.
Уак – вак.
Кыдыру – бетергәнче йөрү.
Самур – җәнлек, кондызның бер төре.
Тунику – борынгы Монголиядә хакимлек иткән хан.
Тарун – үги ата.
Югалчы бала – өйсез, урам баласы.
Кырсак – шомлы.
Субратай – Субра атай.